تأثیر هشت هفته ورزش هوازی بر اختلالات چرخه قاعدگی و سطوح هورمون­هایFSH و LH

علی حیدریان پور ^1*، فاطمه ضمیری دلیر ²، محمد شوریده یزدی ³

¹ دانشیار دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

² دانش‌آموخته کارشناس ارشد فیزیولوژی ورزشی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

³ مرکز تحقیقات اختلالات خواب، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، سبزوار، ایران

*نشانی نویسنده مسؤول: همدان، دانشگاه بوعلی سینا، گروه تربیت‌بدنی و علوم ورزشی، دکتر علی حیدریان­پور

E-mail: Heidarian317@gmail.com

وصول:11/7/94، اصلاح:13/9/94، پذیرش:4/12/94

مقدمه

در بدن زن بالغ در طول 28 روز، یک چرخه کامل و منظم روی می‌دهد که همراه با ایجاد تغییرات فیزیکی در ساختمان دیواره رحم و فولیکول‌های تخمدانی و نیز در هورمون‌های مربوط به آن است. چرخه قاعدگی مهم‌ترین نشانه کار دستگاه تولیدمثل در جنس مؤنث بالغ است، ولی گاه این پدیده با نشانه‌ها و علائمی همراه است که آزاردهنده است و باعث مشکلات جسمانی و روانی برای زنان می‌شود. اختلال دیسمنوره یا قاعدگی دردناک با نشانه­هایی از درد زیاد در ناحیه پائین شکم شناخته می­شود که ممکن است به پشت و بالای ران هم سرایت کند؛ این نشانه­ها  وجه به آوای کلام ضروری است رأی اندازه شود با آغاز قاعدگی شروع و از چند ساعت تا دو روز ادامه خواهد داشت (1).

            دیسمنوره گاهی با نشانه‌هایی مانند افسردگی، عصبانیت، خواب‌آلودگی، بی‌توجهی و بی‌حوصلگی و یا اختلالات گوارشی مانند اسهال همراه است (2). در پژوهشی گزارش‌شده است تنها 38/1 درصد آزمودنی‌ها در تمام چرخه‌های قاعدگی دچار دیسمنوره می‌شوند و 50 درصد آن‌ها گاهی با این عارضه روبه‌رو بوده­اند. آن‌هایی که در سنین پایین­تر اولین قاعدگی را تجربه کرده بودند در تمام چرخه‌ها دیسمنوره داشتند (3). این عارضه بیشتر در دختران با دامنه سنی 25-17 سال گزارش‌شده است (4). اختلالات قاعدگی باعث ناباروری و سرطان می‌شود؛ ازاین‌رو زنان دچار اختلال قاعدگی باید شناسایی شوند و تدابیری برای رفع مشکل آن‌ها اندیشیده شود (1). تاکنون راه­های گوناگونی مانند درمان­های دارویی، جراحی و درمان‌های غیر دارویی برای رفع علائم آن پیشنهادشده است؛ اما در این میان، درمان‌های غیر دارویی از جمله فعالیت ورزشی به دلیل نداشتن عوارض جانبی، موردتوجه بیشتری قرارگرفته است (5).

            با توجه به تأثیر ورزش منظم بر تغییرات هورمونی و فیزیولوژیایی، این اختلالات می­تواند کاهش یابد. بااین‌وجود، اگر فعالیت ورزشی با الگوی مناسبی به کار نرود ممکن است با افزایش عوارض و اختلالات همراه باشد. تحقیقاتی که درباره ورزش و اختلالات قاعدگی انجام‌شده‌اند همگی به این نتیجه رسیده‌اند که فعالیت ورزشی باعث کاهش سطح اختلالات می‌شود؛ اما این موضوع به نوع، شدت و مدت فعالیت ورزشی بستگی دارد (6). همچنین، پاسخ هورمون‌های FSH و LH به فعالیت ورزشی هنوز موردبحث است. برای نمونه، در تحقیقی که در سال 1985 بر میزان ضربانی هورمون LH هنگام فعالیت ورزشی و پس‌ازآن انجام‌شده است، 6 ساعت پس از فعالیت ورزشی کاهش چشمگیری به میزان 50٪ در تواتر ضربانی LH اتفاق افتاده ولی در دامنه ضربان هیچ تغییری ایجاد نشده است (7).

            با این ‌وجود، برخی پژوهش­های موجود تنها تأثیر برنامه‌های ورزشی مقاومتی را بر چرخه‌های قاعدگی بررسی کردند (8،9) و پژوهش‌هایی نیز که تأثیر برنامه‌های ورزشی استقامتی بر چرخه‌های قاعدگی را سنجیده­اند، برنامه‌های ورزشی را در شدت‌های بالایی به‌کاربرده‌اند (10) و یا هورمون‌های گنادوتروپینی را بررسی نکرده­اند (11)؛ بنابراین، با توجه به موارد یادشده و تناقض در یافته­های پژوهشی در حوزه هورمون­های گنادوتروپی و سیکل­های قاعدگی، در این پژوهش سعی شده است تأثیر برنامه‌های ورزشی با شدت متوسط بر اختلالات چرخه قاعدگی و سطوح هورمون­های FSH و LH بررسی شود.

مواد و روش­ها

          در این پژوهش که از نوع نیمه­تجربی است 20 دانشجوی غیر ورزشکار زن دانشگاه بوعلی­سینا همدان شرکت کردند که اختلالات چرخه قاعدگی داشتند. در ابتدا اختلال قاعدگی آزمودنی­ها با یک پرسشنامه‌ استاندارد مشخص شد، از طریق اطلاعات به‌دست‌آمده از پرسش‌نامه افرادی که سابقه بیماری قلبی- عروقی، کلیوی، کبدی، فشارخون، سیگار کشیدن یا استفاده از داروی خاصی را داشتند شناسایی و از شرکت در تحقیق بازداشته شدند. سپس به‌طور تصادفی به دو گروه مداخله شامل 10 زن دارای اختلال قاعدگی و گروه مقایسه شامل 10 زن دارای اختلال قاعدگی تقسیم شدند. آزمودنی‌های گروه مداخله برنامه‌های ورزش‌های هوازی با شدت متوسط را بر پایه توصیه‌های دانشکده‌ طب ورزشی آمریکا انجام ‌دادند (12) برنامه یادشده شامل دویدن روی نوار گردان شیب‌دار که با رعایت اصل اضافه‌بار به‌صورت پیش‌رونده 30 دقیقه با سرعت 5 – 5/2 کیلومتر بر ساعت، با شیب 7-3 درصد و 65 تا 85 درصد بیشینه ضربان قلب بوده که به مدت 8 هفته و هر هفته 3 جلسه اجرا ‌شد. آزمودنی‌ها برای گرم کردن در ابتدای هر جلسه تمرینی به مدت 5 دقیقه با سرعت 5/2 کیلومتر بر ساعت با شیب 3% و برای سرد کردن در انتهای هر جلسه‌ تمرینی به مدت یک دقیقه بر روی تردمیل می‌دویدند تا به‌سرعت اولیه برسند (13). آزمودنی‌های گروه مقایسه نیز در این مدت فعالیت‌های روزمره‌ خود را انجام می‌دادند که شامل هر فعالیتی به‌جز تمرینات ورزشی منظم هوازی می‌شد.

            خون‌گیری از آزمودنی‌ها در دو مرحله در طول اجرای پژوهش، در حالت نشسته بر روی صندلی از ناحیه ساعد انجام شد. از آزمودنی‌ها خواسته شد تا برای حضور در جلسه خون‌گیری از ساعت 12 شب به بعد چیزی میل نکنند و در حالت ناشتا برای خون‌گیری مراجعه نمایند. همه آزمودنی‌ها در هنگام خون‌گیری در مرحله فولیکولی (3 تا 5 روز اول سیکل قاعدگی) بودند. 8 میلی‌لیتر خون در هر بار خون‌گیری در لوله‌های 10 میلی‌لیتری ریخته شد و جهت لخته شدن کامل و تهیه پلاسما به مدت 1 ساعت در دمای اتاق نگهداری شد. سپس برای جداسازی پلاسما، نمونه‌ها به مدت 15 دقیقه در دمای 4 درجه سانتی‌گراد و با سرعت 3000 دور در دقیقه سانتریفیوژ شدند. سرم جداشده در میکرو تیوب در دمای 75- درجه‌ سانتی‌گراد نگهداری شد تا در مراحل بعدی سطوح سرمی FSH و LH با روش رادیو ایمونواسی (RIA) اندازه‌گیری شد. همچنین، برای شناسایی دقیق اختلالات قاعدگی آزمودنی‌ها از پرسشنامه استانداردی به نام پرسشنامه تشخیص اختلالات قاعدگی (VAS: Visual Analogue Scale) استفاده شد. این پرسشنامه شامل چند سؤال عمومی و چند سؤال درباره متغیرهای پژوهش است.

در پایان پژوهش، داده­ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی تحلیل شد. ابتدا با استفاده از آزمون شاپیرو- ویلک، توزیع داده­ها بررسی شد. با توجه به طبیعی بودن توزیع داده­ها از آزمون t مستقل و t وابسته برای بررسی تفاوت‌های بین گروهی و درون‌گروهی استفاده شد. کلیه داده‌ها در محیط نرم‌افزار 20 SPSS در سطح معناداری 05/0p< استفاده شد.

یافته­ها

ویژگی­های فردی آزمودنی­ها

          وزن (ترازوی الکترونیکی مدل سهند با دقت 1/0 کیلوگرم)، قد (قد سنج Seca با دقت 1/0 سانتیمتر) و نمایه‌ی توده‌ی بدنی (BMI) آزمودنی‌ها نیز در پیش و پس از پروتکل تمرینی اندازه‌گیری شد (جدول 1).

هیچ اختلاف معناداری در میزان هورمون­های FSH و LH و میانگین شاخص درد در پیش‌آزمون دو گروه مشاهده نشد (05/0P>). بین میانگین شاخص درد (V.A.S) پیش از دوره تمرینی در گروه مداخله (44/6) و گروه مقایسه (40/6) اختلاف معنادار مشاهده نشد (791/0P=، شکل 1). پس از 8 هفته فعالیت هوازی، میانگین درد در گروه مداخله به 2/4 کاهش یافت که اختلاف معناداری با مقادیر پیشین نشان داد (001/0P=، 128/6 =₁₈t). در گروه مقایسه تغییرات معناداری پس از 8 هفته فعالیت مشاهده نشد (05/0P>، شکل 1).

بین سطوح هورمون FSH پیش از دوره تمرینی در گروه مداخله (4/1± 28/6) و گروه مقایسه (29/1± 73/6) اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد. (731/0P=). پس از 8 هفته فعالیت هوازی، سطوح هورمون FSH در گروه مداخله به 31/1± 82/7 (واحد بین‌المللی بر میلی‌لیتر) افزایش یافت که اختلاف معنی‌داری را با سطوح اولیه نشان داد (001/0P=، 622/4 =₁₈t). در گروه مقایسه تغییرات معنی‌داری پس از 8 هفته فعالیت مشاهده نشد (05/0P>، شکل 2).

بین سطوح هورمون LH پیش از دوره تمرینی در گروه مداخله (4/1± 33/12) و گروه مقایسه (8/1± 7/12) اختلاف معناداری مشاهده نشد. (631/0P=). پس از 8 هفته فعالیت هوازی، سطوح هورمون LH  در گروه مداخله به 2/1± 83/10 (واحد بین‌المللی بر میلی‌لیتر) کاهش یافت که اختلاف معناداری را با سطوح اولیه نشان داد (004/0P=، 412/5 =₁₈t). در گروه مقایسه تغییرات معناداری پس از 8 هفته فعالیت مشاهده نشد (05/0P>، شکل 3).

بحث

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد 8 هفته برنامه‌ ورزشی هوازی با شدت متوسط توانسته است تأثیر معناداری بر میانگین شاخص درد بگذارد؛ که این یافته‌ها با نتایج دیلی همسو (14) و با نتایج بالکی و همکارانش پژوهش‌ها ناهم‌سو بود (15). فعالیت ورزشی در بیشتر مطالعاتی که پیرامون درد انجام‌شده است، راهکار مناسبی برای مدیریت درد معرفی شده است (11). برای نمونه، یافته‌های برخی پژوهشگران حاکی از آن است که برنامه‌های ورزشی هوازی به‌طور معناداری سبب کاهش میزان خونریزی قاعدگی و دیسمنوره‌ی اولیه (14) در حالی‌که برخی دیگر از پژوهشگران بیان کرده‌اند که هیچ ارتباطی بین شرکت در برنامه‌های ورزشی و اختلالات قاعدگی وجود ندارد (15). احتمالاً تمرینات ورزشی با افزایش جریان خون لگنی در سه روز پیش از قاعدگی، آغاز تجمع پروستاگلاندین در این ناحیه و در نتیجه شروع درد را به تأخیر می‌اندازد. همچنین، تمرینات ورزشی در زمان درد سبب انتقال سریع‌تر مواد زائد و پروستاگلاندین­ها از رحم می‌شود و در نتیجه مدت درد در حین قاعدگی را کاهش می‌دهد (16). مطالعات انجام‌شده نشان داده­اند زنانی که فعالیت ورزشی منظم داشته‌اند نسبت به زنان غیرفعال و کم‌تحرک با علائم بدنی کمتری از جمله ورم اندام‌ها، نفخ شکم، درد و حساسیت سینه‌ها، افزایش وزن، سردرد و سرگیجه روبه‌رو شده‌اند. به­نظر می‌رسد بروز این علائم ناشی از افزایش آلدوسترون سرم، کمبود ویتامین B و منیزیم باشد؛ فعالیت‌های ورزشی با کاهش رنین و افزایش استروژن و پروژسترون، میزان سرمی آلدوسترون را کاهش داده و بدین ترتیب سبب کاهش علائم اختلال می­شود (18,17). همچنین با توجه به کاهش ترشح پروستاگلاندین ها که موجب افزایش آستانه درد در ورزشکاران می‌شود، شدت و بروز درد قاعدگی در آنان کمتر است (20,19).

از طرفی ورزش منظم نقش مهمی در کاهش استرس داشته و به بهبود گردش خون و افزایش سطوح اندورفین و انتقال‌دهنده‌های عصبى کمک می‌کند. در نتیجه دیسمنوره ناشی از کاهش جریان خون رحم را کاهش می‌دهد. مهار استرس یکی از بارزترین عوامل ارتباط بین ورزش و قاعدگی دردناک است (16). از طرفی ارتباط مستقیم بین استرس روزمره با سندروم پیش از قاعدگی در مطالعات متعدد مشخص‌شده است (22,21). ورزش به‌طور گسترده‌ای به‌عنوان روشی برای کاهش استرس و کنترل تغییرات شیمیایی در سیستم ایمنی بدن استفاده می‌شود (18,6). درد قاعدگی احتمالاً ریشه در افزایش انقباض عضلات رحمی که توسط دستگاه عصبی سمپاتیک عصب­دهی می­شود، دارد (24,23). استرس به افزایش فعالیت اعصاب سمپاتیک کمک می‌کند و ممکن است تشدید انقباض عضلات رحم، درد قاعدگی را افزایش دهد. ورزش با کاهش استرس می­تواند فعالیت اعصاب سمپاتیک را کاهش دهد و درنتیجه علائم و نشانه‌های قاعدگی کاهش یابد (16).

همچنین، یافته‌های این پژوهش نشان داد 8 هفته فعالیت هوازی با شدت متوسط باعث افزایش سطوح سرمی هورمون‌های FSH و کاهش سطوح سرمی هورمون LH می­شود. این یافته‌ها با نتایج رونکاینن و همکارانش و نتایج ویلیامز پژوهش‌ها همسو بود (18,7). بااین‌وجود، نتایج ناهم‌سو با نتیجه این مطالعه یافت نشد. با توجه به اینکه کاهش ضربان ترشحی گنادوتروپین از هیپوتالاموس یکی از عوامل ایجاد اختلالات هورمونی است، افزایش پیام­های دریافتی از هیپوتالاموس می‌تواند یکی از سازوکارهای مسئول این تغییرات هورمونی باشد. پژوهشگران بر این باورند که به دنبال فشارهای ورزشی و با فعال شدن محور هیپوتالاموس– هیپوفیز– آدرنال، تأثیرات بازدارنده‌ای بر عملکرد دستگاه تناسلی زنان ایجاد می‌شود. ازاین‌رو، هورمون مهارکننده هورمون رشد (GHIH) از ترشح هورمون آزادکننده‌ی گنادوتروپین (GnRH) جلوگیری می‌کند. همچنین گلوکوکورتیکوئیدی که در حین فعالیت ورزشی تولید می‌شود از ترشح هورمون LH از هیپوفیز و ترشح استروژن و پروژسترون از تخمدان جلوگیری می‌کند. فعالیت ورزشی با این سازوکار می­تواند موجب کاهش LH و آثار مهاری بر دستگاه تناسلی زنان شود (4). بر پایه نتایج پژوهشی، کاهش فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک و افزایش فعالیت پاراسمپاتیکی در اثر تمرینات ورزشی با شدت متوسط و مداوم نیز می‌تواند باعث کاهش ترشح هورمون LH شود (18). همچنین، پژوهشگران بر این باورند که مخدرهای درون‌زا در تنظیم و ترشح هورمون‌های LH و FSH دخالت دارند (6). یکی از این مخدرهای مهم بتا اندورفین است که با توجه به تحقیقات انجام‌شده در اثر ورزش افزایش می‌یابد. برخی مطالعات نشان داده­اند تمرین ورزشی با شدت پائین­تر از 80 درصد اکسیژن مصرفی بیشینه یا تمرین کوتاه‌مدت، با عدم‌تغییر در سطوح بتا اندورفین و تأثیر آن بر GnRH و هورمون‌های گونادوتروپین می‌تواند عدم ‌تغییر FSH و LH را توضیح دهد (6,4).

از آنجایی‌که برنامه‌های ورزشی از یک‌سو موجب کاهش سطوح سرمی رنین و آلدسترون خون شده و از سوی دیگر موجب افزایش سطوح سرمی استروژن و پروژسترون خون و در نتیجه کاهش و بهبود علائم بدنی می‌شود (5)، لذا اندازه‌گیری سطوح پلاسمایی این عوامل برای ارزیابی دقیق آثار برنامه‌های ورزشی بر سطوح پلاسمایی هورمون‌های جنسی مؤثر بر اختلالات چرخه قاعدگی ضروری به­‌نظر می‌رسد. ازاین‌رو، پژوهش‌های آینده باید سطوح سرمی این عوامل را نیز در نظر گیرند.

در نهایت، نتایج این بررسی آشکار ساخت که برنامه‌های منظم هوازی با شدت متوسط، می‌تواند موجب کاهش دیسمنوره و اختلالات چرخه قاعدگی شود. ازاین‌رو، این برنامه‌های ورزشی می‌تواند به‌عنوان روشی پیشگیرانه، درمانی و یا کمک درمانی برای کنترل دیسمنوره و دیگر اختلالات قاعدگی استفاده شود.

تقدیر و تشکر

از دانشگاه بوعلی­سینا همدان به‌عنوان تأمین‌کننده مالی این پژوهش و همچنین از همه شرکت‌کنندگان که بدون هیچ چشم‌داشتی در این پژوهش شرکت نمودند، سپاسگزاری می‌گردد.

References

1. Durian D. Primary dysmenorrheal: assessment and management update. J Midwifery Womean Health. 2004; 49(6): 520-8.
2. Harel Z. Dysmenorrhea in adolescent and youth adults: etiology and management. J pediatr Adolesc Gynecol. 2006; 19(6):363-71.
3. Ghanbari Z, Dehghan Manshavi F, Jafarabadi M. The effect of three months regular aerobic exercise on premenstrual Syndrome. Journal of Family and Reproductive Health. 2003; 2(40: 167-71.
4. Christine W. Menstrual cycle and physical activity. DGWS. Research report, Pennsylvania state university. 2000.
5. Lustyk MK, Widman L, Paschane A, Ecker E. Stress, quality of life and physical activity in womean with varying degrees of premenstrual symptomalogy. Womean health. 2004; 39(3):35-40.
6. Brown J, Brown S. Exercise for dysmenorrhoea: Cochrane database systemtic review. 2010; 17(2);13-26
7. Ronkainen H, Pakarinen A, Kirkinen P, Kauppila A. Physical exercise induced changes and seson associated differences in the pituitary ovarin function of runners and joggers. J Clin Endocrinol Metab 1985; 60(30):416-22.
8. Seiavoshy H, Samavati Sharif MA, Keshvari M, Ahmadvand A. The effect of resistance training programs on FSH, LH and some hormonal factors in females with dysmenorrhea disorder. Sadra Med Sci J. 2014; 3(1): 31-42. [Persian]
9. Siyavoshi H. Progressive tolerance exercises for young adults suffering from cycle disorders: A Clinical Experiment. Exceptional Education. 2013; 5 (118): 68-71. [Persian]
10. Metheny WP, Smith RP. The relationship among exercise, stress, and primary dysmenorrhea. J Behavioural Med. 1989; 12(6):569-86.
11. Hayes C, Kriska A. Role of physical activity on menstrual cycle disorder prevention. J Am Diet Assoc. 2008; 108: S19-23.
12. American College of Sports Medicine. Guidelines for exercise testing and prescription. Philadelphia: Lippincott, Williams and Wilkins. 2006; 14: 532-48.
13. Kalantaridou SN, Zoumakis E, Makrigiannakis A, Lavasidis LG, Vrekoussis T, Chrousos GP. Corticotropin releasing hormone,stress and human reproduction: an update. J Reprod Immunol. 2010; 85(1): 33-9.
14. Daley AJ. Exercise and primary dysmenorrhoea: a comprehensive and critical review of the literature. Sports Med. 2008; 38(8): 659-70.
15. Balkey H, Chisholm C, Dear F, Harris B, Hartwell R, Daley AJ, et al. Is exercise associated with primary dysmenorrhoea in young women? BJOG. 2010; 117(2): 222-4.
16. Abbaspour Z, Rostami M, Najjar SH. The effect of exercise on primary dysmenorrhea. J Res Health Sci. 2006;11:45–52.
17. Casazza GA. The effects of ovarian hormones on cardiorespiratory function and fat mobilization during rest and exercise. Thesis of M.S, University of colifornia.2003.
18. Williams NL. Effect of moderate aerobic exercise combined with restriction on circulating estrogens and IGG-1 in premenopausal women: annual report summary. J Sport Sci Med. 2005; 6:55-9.
19. Ganon L. The potential role of exercise in the alleviation of menstrual disorders and menopausal symptoms: a theoretical synthesis of recent research. Women Health.1986; 14(2): 105-27.
20. Tangchai K, Titapant V, Boriboonhirunarn D. Dysmenorrhea in Thai adolescents: Prevelance. J Med Assoc Thai. 2004; 87(3): 69-73.
21. Martini FH. Fundamentals of anatomy and physiology; sixth edition. United States of America, ssanfrancisco. 2004.
22. Kistner WR. kisnter gynecology: Translated by ghazy jahani B, Ghotbi R, 7th ed. Tehran: Golban publication; 2001. [Persian]
23. Diaz A, Laufer Mr, Breech LL. Menustrution in girls and adolescents: using the menustrual cycle az vital sign. Pediatrics. 2006; 118(5): 2245-50.
24. Jamieson DJ, steege JF. The prevalence of dusmenorrhea, dyspareunia, pelvic pain and irritable bowel syndrome in primary care practices. Obstet Gynecol. 1996; 87(1): 55-8.
25. Smith AJ, Phipps WR, Arikawa AY, O'Dougherty M, Kaufman B, Thomas W, et al. Effects of aerobic exercise on premenopausal sex hormone levels: Results of the WISER studay, a randomized clinical trial in healthy, sedentary, eumenorrheic women. Cancer Epidemiol Biomarkes Prev. 2001; 20(6):1098-106.
26. Agano V, Boyele G. Aerobic exercise, mood states and menstrual cycle symptoms. J Psychosom Res. 1994; 38:183-92

The Effects of Eight Week Aerobic Exercise on Menstrual Cycle Disorders and Hormones Levels of FSH and LH

*Ali Heidarianpour

Associate Prof. of Sport Sciences Faculty, Bu Ali Sina University, Hamedan, Iran

Fatama Zamiri Dalir

M.Sc. of Exercise Physiology, Bu Ali Sina University, Hamedan, Iran

Mohammad Shouride Yazdi

Sleep Disorders Research Center, Sabzevar University of Medical Sciences, Sabzevar, Iran