نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مربی، واحد هشتگرد، دانشگاه آزاد اسلامی، البرز، ایران
2 دانشیار ایزیولوژی ورزشی، دانشکدة علوم تربیتی و روانشناسی، گروه علوم ورزشی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
3 استادیار، واحد هشتگرد، دانشگاه آزاد اسلامی، البرز، ایران
چکیده
اهدافتروپونین قلبی شاخصی قلبی است که در تشخیص بیماریهای قلبی نقش حیاتی دارد و نشان داده شده است که فعالیت ورزشی تأثیر بهسزایی بر سطوح این پروتئین دارد. هدف از مطالعة حاضر، مقایسة تأثیر چهار هفته تمرین تناوبی با شدت بالا (HIIT) و تداومی بر سطوح تروپونین T بافت قلبی در موشهای صحرایی نر سالم است.
مواد و روشهادر این پژوهش، 36 سرموش صحرایی نر دو ماهه از نژاد ویستار با میانگین وزن 20±180 گرم انتخاب و بهروش تصادفی به سه گروه فعالیت هوازی (12 سر)، فعالیت تناوبی با شدت بالا (12 سر) و کنترل (12 سر) تقسیم شدند. گروه آزمایش پنج روز در هفته مطابق با برنامة تمرینی بهمدت چهار هفته به فعالیت ورزشی پرداختند. پس از چهار هفته تمرین، برای تجزیهوتحلیل دادهها از آزمون آماری آنوای یکطرفه استفاده شد. سطح معناداری تحقیق حاضر 05/0 است.
یافتههابین میانگین تروپونین در گروههای کنترل، تمرین هوازی و تمرین تناوبی با شدت بالا تفاوت معناداری وجود نداشت.
نتیجهگیریبر اساس یافتههای این تحقیق، میزان تروپونین T در هیچکدام از گروهها تغییر معناداری نداشت. بهنظر میرسد فعالیت ورزشی HIIT و تمرینات هوازی با مدت زمان چهار هفته منجر به آسیب بافت قلبی نمیشود.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The effect of four weeks high intensity interval training (HIIT) and aerobic training on troponin T content in healthy male Wistar rats myocardial tissue
نویسندگان [English]
- Maryam Shabani 1
- Mohammad Sharafati Moghadam 1
- Farhad Daryanoosh 2
- Hamed Alizade Pahlavani 3
2 university of shiraz
چکیده [English]
Background Objectives: Cardiac troponin as a marker of heart, play a vital role in the diagnosis of heart disease. The purpose of this study was to assess the effect of four weeks high intensity interval training (HIIT) and aerobic training on troponin T content in healthy male rats’ myocardial tissue.
Materials & Methods: In this study, 36 Wistar rats 2 months with an average weight 180±20 were selected and randomly assigned divided into three groups, control (n=12), HIIT (n=12), and aerobic (n=12) groups; experimental group 5 days a week in accordance with their training program for 4 weeks to exercise. After 4 weeks, ANOVA test and Bonferroni post hoc test were used for analysis.
Results: The results showed a no significant difference between the mean troponin T HIIT exercise and control groups. Troponin T is also a no significant difference between the Aerobic training and control groups.
Conclusions: Based on the findings of troponin T in none of the groups had no significant change, It seems that exercise HIIT and Aerobic training with duration of 4 weeks do not damage the heart tissue.
کلیدواژهها [English]
- Aerobic Training
- HIIT
- Myocardial Tissue
- Troponin T
مقدمه
بیماریهای قلبی- عروقی علت اصلی مرگ بزرگسالان در بیشتر کشورهای توسعهیافته و بسیاری از کشورهای درحالتوسعه است. بیماری قلبی- عروقی اصطلاحی کلی است شامل بسیاری از بیماریهای عروقی- قلبی مانند فشار خون بالا، آنژین صدری، تصلب شرایین، بیماری ایسکمی قلبی، انفارکتوس حاد میوکارد و دیگر بیمارهای مرتبط که بر عملکرد قلب و گردش خون تأثیر میگذارد. اندازهگیری تروپونین قلبی، با توجه به حساسیت و ویژگی آن نشانگر زیستی انتخابی در تشخیص بیماریهای قلبی- عروقی در نظر گرفته میشود [1 و 2].
تروپونین T (TNT) عاملی است که نقش ساختاری دارد و به کمپلکس تروپومیوزین متصل میشود. TnT همچنین، در فعالکردن اکتیومیوزین-ATP نقش دارد. TnT عاملی است که با تروپومیوزین در ارتباط است و در تنظیم انقباض عضله نقش مهمی ایفا میکند. در انسان cTnT شامل چهار ایزوفرم است، که سه تای آن در جنین بیان میشود و چهارمی از ویژگیهای قلب بزرگسالان است. بیان دوبارة فرمهای جنینی TnT، هر دو در سطح mRNA و سطح پروتئین، در طول نارسایی قلبی رخمیدهد. TnT شامل سه جایگاه برای اتصال با تروپومیوزین است و نقش بسیار مهمی در تثبیت اجزای تروپونین به کمپلکس اکتومیوزین دارد. همچنین، به فعالکردن اکتومیوزین-ATPase در حضور کلسیم از طریق تعامل مستقیم با TNC میانجامد [3 و 4].
تروپونین قلبی نقش حیاتی در تشخیص نکروز میوکارد ایفا میکند [1]. بهتازگی، بنیاد جامعة قلب اروپا، کالج آمریکایی قلب و عروق، انجمن قلب آمریکا، و اتحادیة جهانی قلب دستورالعملهای دقیقی برای ارزیابی شاخصهای بیوشیمیایی در افراد مظنون به بیماریهای قلبی- عروقی منتشر کردهاند و ترجیحاً تروپونین قلبی (cTnT) را نشانگر نکروز میوکارد میدانند. بنابراین، افزایش cTnT در خون، منعکسکنندة آسیب است و منجر به نکروز سلولهای میوکارد میشود [2]. بهطور کلی، بهنظر میرسد که فعالیت ورزشی یا حتی فعالیت ورزشی شدید به قلب آسیبی وارد نمیکند و این نتیجه در بسیاری از گزارشها تأیید شده است. البته، چند استثنا و تغییرات موقت در سطوح تروپونین T گزارش شده است. تحقیقات جدید نشان میدهند که فعالیتهای تناوبی با شدت بالا باعث تغییرات تروپونین T قلبی میشود [5، 6 و 7].
آغاز خستگی قلبی با اختلال موقتی انقباض پس از پایان فعالیت ورزشی مشخص میشود. خستگی قلبی ناشی از تمرین یا کاهش در عملکرد دیاستولی و سیستولی بطن چپ متعاقب تمرین طولانیمدت در انسانهای سالم با بسیاری از عوامل مانند دوره و شدت فعالیت، آمادگی و شرایط تمرینی آزمودنیها و شرایط محیطی مرتبط است، اما اثر چنین متغیرهایی بر خستگی قلبی ناشی از تمرین، بهطور کامل ارزیابی نشده است [8]. نتایج تحقیقات صورتگرفته نشان میدهد که فعالیت ورزشی عامل مؤثری بر تغییرات سطوح این شاخص آسیب قلبی است.
لیتما و همکاران [9] عملکرد قلبی چهارده مرد رشتة سهگانه را بعد از مسابقهای رسمی بررسی کردند. مقادیر تروپونین بهطور معناداری بلافاصله پس از مسابقه افزایش یافت ولی در فواصل ساعت 12 تا 24 پس از مسابقه کاهش پیدا کرد. در تحقیقی دیگر، مهرابی و همکاران [10] به مقایسة زمان فعالیت ورزشی بر میزان cTnT مردان مبتلا به بیماری قلبی- عروقی پرداختند. پروتکل تمرین فعالیت ورزشی تا سرحد واماندگی بود. نتایج نشان داد بین میانگین پیشآزمون در دو نوبت صبح و عصر اختلاف معناداری وجود ندارد. همچنین، بین میانگین پسآزمون و سه ساعت بعد نیز در دو نوبت صبح و عصر اختلاف معناداری مشاهده نشد [10]. در مقابل، یاسال و همکاران [11] به این نتیجه رسیدند که افزایش شاخصهای آسیب قلبی از جمله cTnT در ورزشکاران با افزایش زمان فعالیت ورزشی همبستگی دارد.
با توجه به شیوع حملات قلبی و مرگهای ناگهانی در فعالیتهای ورزشی که در سالهای اخیر مشاهده شده است، بررسی آثار ناشی از اجرای تمرینات مختلف بر چنین عواملی، در شناخت علل آسیبهای قلبی ناشی از فعالیت ورزشی بسیار مهم است. همچنین، آگاهی از عملکرد قلبی، هنگام فعالیت ورزشی شدید برای درک میزان تحمل بدن در برابر این فعالیت و نیز در مواجهه با شدت زیاد و مدت فعالیتهای ورزشی ضروری است. در این مورد اطلاعات بسیار محدودی در زمینة اثربخشی فعالیت ورزشی تناوبی خیلی شدید موجود است [12]. با توجه به اهمیت پروتئین cTnT در بیماریهای قلبی- عروقی بهعنوان شاخص بیوشیمیایی در تشخیص آسیب قلبی و محدود بودن تحقیقات در این زمینه، بهنظر میرسد انجام تحقیق حاضر ضروری باشد.
بنابراین، هدف کلی از انجام تحقیق حاضر، بررسی تأثیر چهار هفته فعالیت تناوبی با شدت بالا (HIIT) و تداومی بر سطوح cTnT بافت قلبی در موشهای صحرایی نر سالم است.
مواد و روشها
پژوهش حاضر از نوع تجربی است که بهصورت گروه آزمایش و کنترل انجام گرفته است. در این پژوهش، 36 سرموش صحرایی نر دو ماهه از نژاد ویستار با میانگین وزن 20±180 گرم انتخاب و به روش تصادفی به سه گروه فعالیت تداومی (12 سر)، فعالیت تناوبی با شدت بالا (12 سر) و کنترل (12 سر) تقسیم شدند. رتها در حیوانخانة دانشکدة تربیتبدنی و علوم ورزشی دانشگاه تهران با دمای 2±22 درجه، رطوبت 50-60 درصد و چرخة تاریکی- روشنایی 12-12 نگهداری شدند. غذای آزمودنیها، بهازای هر 100 گرم وزن هر موش، 10 گرم بر اساس وزنکشی هر سه روز یکبار، همچنین آب مورد نیاز حیوان بهصورت آزاد در بطری 500 میلیلیتری ویژة حیوانات آزمایشگاهی، در اختیار آنها قرار داده شد.
همة حیوانات آزمایش با توجه به سیاست کنوانسیون ایران برای حفاظت از حیوانات مهرهدار مورد استفاده برای مقاصد علمی- تجربی و دیگر انجام شد و پروتکل را کمیتة اخلاق مؤسسة شهید بهشتی تحقیقات علوم غدد درونریز تصویب کرد.
موشها، پس از وزنکشی، برای آشنایی با نوارگردان بهمدت دو هفته با سرعت 12 متر بر دقیقه روی نوارگردان دویدند. سپس، مطابق برنامة تمرینی، گروه تداومی، بهمدت چهار هفته و هر هفته پنج جلسه بهمدت 42 دقیقه (6 دقیقه گرمکردن، 50-60 درصد VO2max؛ 30 دقیقه تمرین هوازی، 70-75 درصد VO2max؛ و 6 دقیقه سرد کردن، 50-60 درصد VO2max) روی نوارگردان دویدند [13].
برنامة تمرینی گروه HIIT، به مدت چهار هفته و هر هفته پنج جلسه، شامل دویدن با شدت 80 تا 90 درصد VO2max روی نوارگردان مخصوص جوندگان بود که رأس ساعت مشخصی در طول روز انجام شد. مدت زمان دویدن روی نوارگردان 30 دقیقه (6 دقیقه گرمکردن، 50-60 درصد VO2max)، در هفت ست 4 دقیقهای با شدت بالا (80-90 درصد VO2max) بهدنبال 3 دقیقه با شدت کم (50-60 درصد VO2max) و 6 دقیقه سردکردن (50-60 درصد VO2max) بود. در زمان تمرین گروه HIIT، شیب نوارگردان در چهار هفته بین 5 تا 20 درجه متغیر بود [14 و 15]. در این مدت، گروه کنترل هیچگونه برنامة تمرینی نداشت.
برای از بین بردن آثار حاد تمرین و متغیرهای غیرقابلکنترل استرس آزمودنیها در زمان اجرای برنامة تمرینی، بعد از 24 ساعت پس از آخرین جلسة تمرین، موشها با رعایت اصول اخلاقی و با تزریق درون صفاقی ترکیبی از کتامین (30 تا 50 میلیگرم بر کیلوگرم وزن بدن، درونصفاقی) و زایلازین (3 تا 5 میلیگرم بر کیلوگرم وزن بدن، درونصفاقی) بیهوش شدند. سپس، عضلة قلبی از قفسة سینة حیوان برداشته شد، در سرم فیزیولوژیک شستشو داده شد، سپس بلافاصله با استفاده از مایع ازت منجمد و برای سنجشهای بعدی به فریزر با دمای 70- درجة سانتیگراد در آزمایشگاه مرکز تحقیقات سلولی مولکولی پژوهشکدة غدد درونریز و متابولیسم دانشگاه شهید بهشتی انتقال داده شد.
با استفاده از کیت الایزای مخصوص موشهای صحرایی تروپونین T (Rat Cardiac Troponin T (cTnT)) از شرکتCusabio Biothech ساخت کشور چین و با درجه حساسیت 12/3 پیکوگرم بر میلیگرم به روش الایزا و با توجه به دستورالعمل کارخانة سازنده در دستگاه Elisa Reader شرکتHUISONG کشور چین خوانده شد. در این پژوهش بهمنظور محاسبة میانگین و انحراف استاندارد از آمار توصیفی، و برای تعیین تفاوت معناداری سطوح تروپونین T در گروههای تمرین با گروه کنترل از آزمون ANOVA یکطرفه استفاده شد و در صورت معنادار بودن، برای مشخصکردن تفاوت بین دو گروه از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد. در این پژوهش پس از جمعآوری دادهها، تجزیهوتحلیل آن با استفاده از نرمافزار SPSS نسخة 19 نجامگرفت و سطح معناداری تحقیق حاضر (05/0p<) است.
یافتهها
در پایان پژوهش، برای انجام تحلیل واریانس یکطرفه، نرمالبودن و یکسانی واریانس متغیر وابسته از طریق آزمون لون (45/0p=) بررسی شد. با توجه به برقراری مفروضهها، نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه نشان داد که بالاترین میانگین cTnT در گروه تمرین HIIT، 0/24 پیکوگرم بر میلیلیتر و کمترین میانگین cTnT در گروه تداومی، 4/20 پیکوگرم بر میلیلیتر است (جدول 1 و شکل 1). بر اساس f بهدستآمده (84/0)، در درجة آزادی 2 و 33 میتوان گفت تفاوت معناداری بین میانگین cTnT در گروههای کنترل، HIIT و تمرین تداومی وجود ندارد (43/0p=).
بحث
نتایج این پژوهش نشان داد که سطوح cTnT در بافت قلب در تمرینات تداومی کاهش و در HIIT افزایش مییابد، اما این تغییرات میان میزان cTnT در گروههای تمرینی نسبت به گروه کنترل معنادار نیست.
شرکت در فعالیتهای بدنی شدید و درماندهساز همانند تمرینات تناوبی با شدت بالا به عملکرد قلبی آسیب میرساند و اساساً بیخطر نیست. این خطر نسبی برای آسیب سلولهای قلبی هنگام فعالیت بدنی شدید افزایش مییابد، بنابراین فیزیولوژیستهای ورزشی بهدنبال برنامههای تمرینی مناسبی هستند که علاوهبر فواید سازگاریهای قلبی- عروقی از آسیب قلبی جلوگیری کند.
لاگاز-آرس و همکاران [16] ورزش سهگانه (سه نوع فعالیت ورزشی شنا، دویدن و دوچرخهسواری) بهمدت 60 دقیقه را در مردان ورزشکار ورزش سهگانه بررسی کردند و سطوح cTnT را در زمانهای 5 دقیقه، 1، 3، 6، 12، 24 ساعت پس از فعالیت ورزشی اندازهگیری کردند. نتایج این مطالعه افزایش سطوح تروپونین را در تمام شرکتکنندگان نشان داد. نتایج تحقیق گزارششده با نتایج تحقیقی که هیچگونه افزایش معناداری را نشان نداد، متضاد است. در این میان نکتة قابلتوجه این است که با وجود افزایش معنادار این شاخصهای قلبی از جمله cTnT که در برخی فعالیتهای فوقاستقامتی مشاهده شده است، احتمالاً فعالیت ورزشی باعث رهایش محتوی سلولهای قلبی میشود و باید این مشخص شود که آیا آسیب قلبی واقعی وجود دارد یا خستگی قلبی موقتی است.
نتایج پژوهش حاضر نشان داد که مقادیر cTnT بافتی در فعالیت ورزشی تداومی و HIIT هیچ تغییر معناداری نسبت به مقادیر پیش از تمرینها در هیچکدام از آزمودنیها نداشته است.
جدول 1. تحلیل واریانس یکطرفه برای مقایسة تروپونین T در سه گروه کنترل، تداومی و HIIT
|
sig |
df |
F |
انحراف استاندارد |
میانگین |
گروهها |
|
43/0 |
2 و 33 |
84/0 |
3/5 |
6/22 |
کنترل |
|
8/7 |
49/20 |
تمرین تداومی |
|||
|
6/6 |
24 |
تمرین HIIT |
شکل 1. میانگین و انحراف میزان تروپونین T در گروههای مختلف
این موضوع نشان میدهد این نوع تمرینها ممکن است به نکروز سلولهای قلبی یا تغییر در نفوذپذیری غشای آن سلولها منجر نشود. البته، برای اظهارنظر قطعی دربارة تأثیر چنین تمریناتی بر شاخصهای ویژة آسیب سلولهای قلبی خیلی زود است و تحقیقات بیشتری لازم است تا دقیقاً آثار آن معلوم شود.
البته، شایان ذکر است که در پژوهش حاضر تمرینات هوازی نسبت به HIIT، هر چند غیرمعنادار، کاهش یافته است که گواه این مطلب میتواند باشد که تمرینات هوازی آثار سودمندتری دارد و کمتر به آسیب قلبی میانجامد. بنابراین، دانشمندان فیزیولوژیست بهتر است از تمرینات هوازی با شدت و مدت مشخص برای بازسازی قلبی بیماران قلبی- عروقی استفاده کنند.
در تحقیقی رجایی و همکاران [17] به مقایسة اثر سه نوع تمرین مقاومتی، استقامتی و ترکیبی بر شاخصهای بیوشیمیایی آسیبزای سلولهای قلبی (cTnT) افراد فعال پرداختند. پروتکل تمرینی، تمرین استقامتی واماندهساز در تمرین آزمون میدانی بالک بود که آزمودنیها بعد از 10 دقیقه گرمکردن، در مسیری 400 متری به مدت 15 دقیقه میدویدند. پروتکل تمرینی مقاومتی حرکات، پرس سینه، سیمکش عمود از بالا، پرس پا، همسترینگ و ساق پا و در نهایت برنامة تمرین ترکیبی، ترکیبی از تمرینات استقامتی و قدرتی بود. نتایج تحقیق تفاوت معناداری را در میزان cTnT در گروه تمرین مقاومتی، گروه تمرین استقامتی واماندهساز و تمرین ترکیبی نشان نداد. این نتایج با نتایج تحقیق حاضر در یک راستاست. گمان میرفت که تمرینات HIIT تحقیق حاضر بهعلت شدت بالای تمرین منجر به آسیب قلبی و افزایش فاکتورهای آسیب قلبی از جمله cTnT شود که نتایج مخالف این بود. بنابراین، بهنظر میرسد تمرینات HIIT تحقیق حاضر بهعلت کوتاهبودن زمان فعالیت (4 هفته) به آسیب قلبی منجرنشود.
نشان داده شده است که تمرینات ورزشی مختلف با هر گونه ویژگی (شدت، مدت، زمان و نوع) تأثیرات متفاوتی بر سطوح تروپونین T میگذارد و محققان با توجه به این ویژگیها نتایج متعددی بهدست آوردهاند. بنابراین، با توجه به شیوع حملات قلبی و مرگهای ناگهانی در ورزش، که در سالهای اخیر بسیار مشاهده شده است، بررسی آثار اینگونه تمرینات ورزشی بر چنین عواملی در شناخت علل آسیبهای قلبی ناشی از ورزش بسیار مهم است.
چانگ و همکاران [18] به بررسی فعالیت ورزشی درماندهساز شنا بر cTnT در رتهای نر نژاد اسپراگوداولی پرداختند و افزایش معناداری را در سه زمان 4، 12 و 24 ساعت نسبت به زمان اولیه مشاهده کردند. نتایج این تحقیق با نتایج تحقیق حاضر در تناقض است. فعالیت ورزشی سازگارهای قلبی- عروقی را افزایش میدهد و باعث آسیب به عضلة قلب و خستگی قلبی میشود. در تحقیق چانگ و همکاران، فعالیت ورزشی واماندهساز cTnT را افزایش داد و نشاندهندة آسیب قلبی است. بنابراین، باید تمام جوانب برنامة تمرینی را قبل از انجام آن بررسی کرد. فعالیت ورزشی HIIT که از لحاظ شدت در حد فعالیت ورزشی واماندهساز است و از لحاظ سازگاری قلبی- عروقی در یک راستاست، همراه با فعالیت ورزشی هوازی در تحقیق حاضر هیچگونه افزایش معناداری نشان نداد. بنابراین، احتمالاً میتوان این نوع برنامههای تمرینی را با مدت زمان مشخص جایگزین مناسبی برای فعالیتهایی دانست که به آسیب قلبی میانجامد.
با توجه به پیشنهاد کالج آمریکایی پزشکی ورزشی (ACSM) بهترین راه درمان، پیشگیری از طریق فعالیت ورزشی است. نشان داده شده است، فعالیتهای ورزشی هوازی (تداومی) عملکرد قلبی را در انسان بهبود میبخشد و سازگاری با فعالیتهای هوازی با افزایش حداکثر اکسیژن مصرفی، افزایش برونده قلبی و در نهایت با افزایش اندازة تودة بطن چپ قلب ارتباط دارد [7]. برخی مطالعات نشان میدهند، اجرای فعالیت ورزشی طولانیمدت یا شدید پاسخ استرسی و تغییرات پاتولوژیکی بارزی مثل آپوپتوز را در عضلات مخطط (اسکلتی و قلب)، کبد و کلیه تحریک میکند [5]. هر چند سازوکارهای محرک مرگ سلولی در اندامهای مختلف هنگام فعالیت ورزشی و پس از آن، کامل شناخته نشده است، صاحبنظران معتقدند عواملی مثل نوع برنامة تمرینی وROS در این سازوکار نقش دارد [19]. مدت زمان فعالیت ورزشی در برنامة تمرینی اهمیت بسیار دارد، زیرا نشان داده شده است که زمان فعالیت ورزشی با افزایش cTnT همبستگی مثبت دارد [11]. بنابراین، برنامههای تمرینی با توجه به شرایط آزمودنیها، اینکه در چه سطحی از آمادگی هستند یا بیمار و تحت درمان یا عمل جراحی قلبی- عروقی قرارگرفتهاند باید در برنامه گنجانده شود.
نتیجهگیری
در نهایت، نتایج تحقیق حاضر نشان داد که انجام فعالیتهای ورزشی HIIT و تداومی به مدت چهار هفته و در شدت مشخص به افزایش سطوح cTnT نمیانجامد. این نتیجه احتمالاً گواه این مطلب است که پروتکلهای تمرینی مطالعة حاضر به قلب آسیب نمیرساند. میتوان نتیجهگیری کرد که شدت فعالیت ورزشی، عامل مؤثری بر میزان cTnT است. بنابراین، با توجه به تواتر، شدت، زمان (مدت) و نوع فعالیت ورزشی که در برنامة تحقیق حاضر منجر به افزایش سطوح cTnT نشد، میتوان آن را برای افرادی تجویز کرد که در خطر آسیبهای قلبی- عروقی هستند. در کل، برای اثبات دقیق تأثیر چنین تمریناتی بر شاخصهای ویژة آسیب سلولهای قلبی باید پژوهشهای بیشتری هم در ورزشکاران رشتههای مختلف ورزشی و هم در افراد عادی انجام شود تا بهطور دقیق ماهیت آن روشن شود.
تشکر و قدردانی
این پژوهش حاصل کار دانشجویان فیزیولوژی ورزشی دانشگاه شیراز است. از تمامی افراد و مؤسساتی که در این امر مهم ما را یاری کردند، تقدیر و تشکر بهعمل میآید.
)