نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی‌ارشد محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، ایران
2 دانشیار، گروه محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، ایران
چکیده
اهداف: گیاهان دارویی هم بهلحاظ درمان و هم پیش‌گیری از بیماریها از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامتی جوامع برخوردارند. در سالیان اخیر، بهعلت عوارض سوء ناشی از مصرف داروهای شیمیایی و آثار جنبی آن، گرایش به گیاهان دارویی افزایش یافته است، ولی با توجه به احتمال وجود بعضی عناصر سمی در آن‌ها، این پژوهش با هدف تعیین مخاطرة سلامت مصرف گیاهان دارویی مصرفی شهر همدان بر اساس پتانسیل خطر عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس در سال 1394 انجام یافت.
مواد و روشها: پس از تهیة چهار نمونه از هر کدام از گونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان و آمادهسازی آن‌ها به روش هضم اسیدی در آزمایشگاه، غلظت تجمع‌یافتة عناصر در دستگاه پلاسمای جفت‌شدة القایی در سه تکرار خوانده شد. پردازش آماری نتایج نیز با نرمافزار SPSS انجام یافت.
یافتهها: بیشینة میانگین غلظت عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم برابر با 07/0±175/0، 50/5±93/13، 18/0±34/0 و 08/0±25/0 و مربوط به نمونه‌های بادرنجبویه بود. همچنین، میانگین غلظت آلومینیم در نمونه‌های بادرنجبویه بیش از رهنمود WHO بود. از طرفی، شاخص مخاطرة سلامت در همة عناصر در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان کوچکتر از 1 و بیانگر عدم بروز مخاطره برای مصرف‌کنندگان بود.
نتیجهگیری: مصرف کنترل‌شدة گیاهان دارویی اثر سوء‌بهداشتی بر سلامت مصرف‌کنندگان ندارد، ولی با توجه به افزایش استفاده از نهادههای کشاورزی، لجن فاضلاب، پساب تصفیهخانهها و جزآن توسط کشاورزان، نسبت به پایش دوره‌ای و منظم مواد غذایی از نظر غلظت باقیمانده یا تجمع‌یافتة آلایندههای شیمیایی بهمنظور حفظ امنیت غذایی توصیه می‌شود.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Health risk assessment of heavy metals (As, Al, Zn and Cu) in lemon balm and borage Marketed in Hamedan City
نویسندگان [English]
- Neda Barki Vandi 1
- Soheil Sobhan Ardakani 2
- Mehrdad Cheraghi 2
1 MSc., Department of the Environment, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran
2 Ph.D, Associate Professor, Department of the Environment, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran
چکیده [English]
Background and purpose: Medicinal plants are importance in the both approach of treatment and prevention of diseases in human societies. In recent years, due to the adverse effects of chemical drugs and their side effects, tendency to use of medicinal plants have increased. But due to the possibility of some toxic elements in medicinal plants, this study was carried out for analysis and health risk assessment of As, Al, Zn and Cu in lemon balm and borage marketed in Hamedan City in 2015.
Materials and Methods: After preparation of four samples of each medicinal plant and acid digestion of the samples according to standard methods, the concentration of elements in samples was determined using inductively coupled plasma-optical emission spectrometry (ICP-OES) in three replicates. Also, all statistical analyses were performed using the SPSS statistical package.
Results: The results showed that the maximum mean concentrations of As, Al, Zn and Cu in plant samples were 0.175 ± 0.07, 13.93 ± 5.50, 0.34 ± 0.18 and 0.25±0.08 mg/kg, related to lemon balm respectively. However, the mean concentration of Al in lemon balm samples was upper than WHO maximum permissible limits (MPL), but health risk assessment showed that no potential risk for children and adult by consume the studied herbal plants.
Conclusion: Although controlled consumption of medicinal plants has not adverse effect on the consumers’ health, but concerning increased use of agricultural inputs, sewage sludge and wastewater by farmers, regular periodic monitoring of chemical pollutants content specially heavy metals in foodstuffs are recommended for food safety.
کلیدواژه‌ها [English]
- food safety
- borage
- heavy metal
- health risk
- lemon balm
مقدمه
امروزه، آلودگی خاکها با فلزات سنگین در اثر فعالیت‌های بشری یکی از مهمترین تنشهای محیطی برای گیاهان محسوب می‌شود و از طریق زنجیرة غذایی زندگی بشر را به‌مخاطره می‌اندازد [1]. افزایش فعالیت‌های صنعتی، حملونقل جادهای، آلودگیهای نفتی و استفاده از کودها و مواد شیمیایی در کشاورزی با تولید آلایندههای محیط‌زیستی از جمله فلزات سنگین یکی از مشکلات جدی پیش روی انسان عصر حاضر است [2]. فلزات سنگین با توجه به قابلیت تجمع زیستی و پایداری طولانیمدت در محیط‌زیست، حتی در غلظت کم برای موجودات زنده سمیت دارد و در بدن آن‌ها تجزیه نمیشود [3]، بلکه پس از رسوب و انباشته‌شدن در بافتهایی مثل چربی، عضلات، استخوانها و مفاصل، موجب بروز بیماریها و عوارض متعددی می‌شود [4].
امروزه، گرایش به مصرف گیاهان دارویی بهعلت عوارض سوء ناشی از مصرف داروهای شیمیایی و آثار جنبی آن رو به افزایش است [5]. همچنین، در اذهان مردم عادی و گاهی حتی متخصصان آشنا به گیاه این باور وجود دارد که گیاهان دارویی به صرف طبیعیبودن عاری از هر گونه عوارض جانبی است [6]. ولی با توجه به اینکه استفاده از گیاهان دارویی کشتشده در نواحی آلوده یا فرآوری نامناسب یکی از راههای ورود آلایندههای خطرناک از جمله فلزات سنگین به بدن انسان و جانوران است، سازمان بهداشت جهانی توصیه کرده که گیاهان دارویی از نظر وجود فلزات سنگین، آفتکشها و آلودگیهای باکتریایی و قارچی کنترل شود [7-8].
بادرنجبویه (Melissa officinalis) و گلگاوزبان (Borago officinalis) به‌دلیل ویژگیهای آرامبخش، ممانعت از بیماریهای قلبی و گوارشی و نشاطآور بودن گیاهان دارویی پرمصرف شناخته میشوند [9].
آرسنیک عنصری جهشزا و بسیار سمی است که با سرطانهای ریه، پوست، غدد لنفاوی و جزآن در ارتباط است. زخمهای پوستی، تورم و بزرگ‌شدن کبد و اختلال در دستگاه تولیدمثل نشانههایی از مسمومیت با آرسنیک است [10]. آلومینیم از جمله فراوانترین عناصر فلزی موجود در کرة زمین است و سمیت محیط‌زیستی آن موجب بروز بیماریهای مختلف عصبی از جمله آلزایمر و نیز بیماریهای ریوی و کلیوی در بدن انسان می‌شود [11]. روی عنصری ضروری برای رشدو نمو موجودات زنده محسوب می‌شود، ولی مصرف بیش از حد آن سبب جلوگیری از جذب مس در بدن و در نتیجه کاهش گلبولهای سفید و تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌شود [12]. مس نیز یکی از عناصر اساسی برای موجودات زنده است، ولی مصرف بیش از حد آن در بدن سبب بیماری ویلسون، ناراحتیهای کبدی و جزآن می‌شود [10].
برآورد میانگین جذب قابل‌قبول روزانة (estimated average daily intakes) عناصر ناشی از مصرف مواد غذایی، بهمنظور تعیین مخاطرههای طولانیمدت در مصرف‌کنندگان محاسبه می‌شود [13 و 14]. شاخص مخاطرة سلامت (health index) را نیز می‌توان از نسبت برآورد میانگین جذب روزانة هر عنصر به جذب قابل‌قبول (acceptable daily intakes) آن عنصر محاسبه کرد. مقادیر شاخص مخاطرة سلامت کوچکتر از 1 بیانگر آن است که مصرف مادة غذایی اثر سوء بهداشتی برای مصرفکننده ندارد و برعکس [13].
تاکنون چند مطالعه در زمینة بررسی غلظت تجمع‌یافتة فلزات سنگین در گیاهان دارویی در ایران و سایر کشورها، همچنین تعیین مخاطرة سلامت مصرف این محصولات انجام یافته است؛ از جمله پژوهشی با هدف بررسی غلظت عناصر مس، کروم، کادمیم و روی در محصول زعفران خراسان جنوبی [15]؛ پژوهشی بهمنظور بررسی عناصر سرب و کادمیم در یازده نوع از داروهای گیاهی مصرفی ایران [16]؛ پژوهشی با هدف بررسی عناصر مس، روی و کروم در ریشه و شاخههای گیاه تاج‌خروس در نیجریه [17]؛ پژوهشی با هدف بررسی عناصر نیکل، سرب، روی، کبالت، آهن، کروم و مس در برخی گیاهان دارویی مصرفی در نیجریه [18]؛ پژوهشی بهمنظور بررسی عناصر سرب، روی، مس و کادمیم در تعدادی از گونه‌های گیاهان دارویی روییده در اطراف معدن سرب و روی آهنگران همدان [19]؛ و پژوهشی بهمنظور بررسی عناصر جیوه، کادمیم، آرسنیک و پالادیم در برخی گیاهان دارویی رایج در هندوستان [20]. با توجه به احتمال وجود بعضی عناصر سمی در گیاهان دارویی و مصرف آن‌ها به‌عنوان داروی طبیعی و بیضرر در سراسر جهان، این پژوهش با هدف تعیین مخاطرة سلامت گیاهان دارویی مصرفی شهر همدان بر اساس پتانسیل خطر عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس در سال 1394 انجام یافت.
مواد و روشها
در این پژوهش از چهار مرکز عمدة عرضة گیاهان دارویی در سطح شهر همدان، در مجموع هشت نمونه گیاه دارویی بادرنجبویه و گلگاوزبان خریداری و بهمنظور آمادهسازی به آزمایشگاه منتقل شد.
در آزمایشگاه، بهمنظور آمادهسازی نمونه‌ها، 1 گرم از هر نمونه گیاه با ترازوی دیجیتال با دقت 0001/0 گرم توزین و سپس آسیاب شد. نمونه‌های آسیابشده به نسبت حجمی 3 به 1 با اسید نیتریک و اسید پرکلریک غلیظ مخلوط و به‌مدت دو ساعت در بنماری با دمای 80 درجة سانتیگراد تا زمان تولید گاز مایل به قهوه‌ای قرارگرفت. سپس، با آب دوبار تقطیر به حجم 25 میلیلیتر رسانده شد. محلول حاصل با هدف حذف هر گونه کدورت یا مواد معلق بهوسیلة کاغذ صافی واتمن شمارة 42 صاف شد [21]. در نهایت، پس از تهیة محلول مادر (استوک) و استاندارد نمک عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس و کالیبره‌کردن دستگاه پلاسمای جفت‌شدة القایی Varian مدل ES-710، غلظت عناصر در نمونه‌ها در سه تکرار خوانده شد.
محاسبة برآورد میانگین جذب قابل‌قبول روزانه و شاخص مخاطرة سلامت هر عنصر به‌ترتیب با روابط (1) و (2) انجام یافت [13].
(1)
در این رابطه:
C= میانگین غلظت هر عنصر در مادة غذایی مورد مطالعه بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم؛
D= تعداد روزهای سال (365)؛
F= میانگین مصرف سالانة مادة غذایی توسط هر فرد؛
W= میانگین وزن بدن (به‌ترتیب 70 و 15 کیلوگرم برای بزرگسالان و کودکان)
(2)
در این رابطه:
EADI= برآورد میانگین جذب قابل‌قبول روزانة هر عنصر بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم در روز
ADI= جذب روزانة قابل‌قبول هر عنصر بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم در روز.
بهمنظور پردازش آماری نتایج از ویرایش 19 نرمافزار آماری SPSS استفاده شد. برای بررسی توزیع نرمال دادهها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، برای مقایسة میانگین غلظت عناصر با رهنمود سازمان بهداشت جهانی از آزمون تی تکنمونهای، بهمنظور مقایسة میانگین غلظت تجمع‌یافتة عناصر مورد مطالعه بین نمونه‌های گیاهان دارویی بادرنجبویه و گلگاوزبان از آزمون تی مستقل و برای بررسی همبستگی بین میانگین غلظت تجمعیافته عناصر در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان از آزمون آماری ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد.
یافتهها
غلظت تجمعیافته عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس برحسب میلی‌گرم در کیلوگرم در نمونه‌های گیاهان دارویی بادرنجبویه و گلگاوزبان، همچنین نتایج محاسبة برآورد میانگین جذب روزانة عناصر و شاخص مخاطرة سلامت آن در جدول 1 و 2 ارائه شده است.
جدول 1. میانگین غلظت و انحراف معیار عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس در نمونه‌های گیاهان دارویی بادرنجبویه و گلگاوزبان برحسب میلی‌گرم در کیلوگرم
|
عنصر نمونه گیاه |
1 |
2 |
3 |
4 |
||||
|
بادرنجبویه |
گلگاوزبان |
بادرنجبویه |
گلگاوزبان |
بادرنجبویه |
گلگاوزبان |
بادرنجبویه |
گلگاوزبان |
|
|
آرسنیک |
01/0±09/0 |
01/0±14/0 |
02/0±27/0 |
03/0±29/0 |
01/0±15/0 |
02/0±17/0 |
01/0±19/0 |
01/0±03/0 |
|
آلومینیم |
35/1±91/14 |
84/0±27/20 |
50/0±32/5 |
27/0±13/3 |
55/1±84/16 |
82/0±94/8 |
68/1±66/18 |
33/0±75/3 |
|
روی |
03/0±33/0 |
03/0±32/0 |
01/0±16/0 |
01/0±12/0 |
02/0±26/0 |
01/0±16/0 |
05/0±62/0 |
04/0±48/0 |
|
مس |
00/0±21/0 |
02/0±21/0 |
02/0±19/0 |
02/0±09/0 |
02/0±23/0 |
02/0±10/0 |
03/0±37/0 |
02/0±19/0 |
نتایج بیانگر آن است که میانگین غلظت عناصر برحسب میلی‌گرم در کیلوگرم در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان برای آرسنیک به‌ترتیب برابر با 07/0±17/0 و 10/0±16/0، برای آلومینیم به‌ترتیب برابر با 50/5±93/13 و 20/7±02/9، برای روی به‌ترتیب برابر با 18/0±34/0 و 15/0±27/0 و برای مس به‌ترتیب برابر با 08/0±25/0 و 06/0±15/0 است.
نتایج بررسی نرمال‌بودن غلظت عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان بیانگر آن است که با توجه به سطح معناداری بزرگتر از 05/0، غلظت تمام عناصر از توزیع نرمال برخوردار است. نتایج آزمون تی تکنمونهای بیانگر آن است که میانگین غلظت همة فلزات در نمونه‌های گیاه بادرنجبویه با رهنمود WHO (به‌ترتیب برابر با 1، 5، 27 و 3 میلی‌گرم در کیلوگرم برای عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس) (23،22،7) اختلاف معنادار آماری دارد، بهطوری که میانگین غلظت آلومینیم بیشتر و میانگین غلظت آرسنیک، روی و مس کمتر از حد مجاز است. از طرفی، میانگین غلظت عناصر آرسنیک، روی و مس در نمونه‌های گیاه گلگاوزبان با رهنمود WHOاختلاف معنادار آماری داشت و کمتر از حد مجاز است. ولی سطح معناداری برای میانگین غلظت عنصر آلومینیم بزرگتر از 05/0 است، در نتیجه میانگین غلظت این عنصر در نمونه‌ها با رهنمود WHO اختلاف معنادار آماری ندارد.
نتایج آزمون تی مستقل بیانگر آن است که با توجه به سطح معناداری بزرگتر از 05/0، بین نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان از نظر میانگین غلظت عناصر آرسنیک، آلومینیم و روی اختلاف معنادار آماری وجود ندارد، اما با توجه به سطح معناداری کوچکتر از 05/0، بین میانگین غلظت عنصر مس در نمونه‌های مورد بررسی اختلاف معنادار آماری وجود دارد، بهطوری که میانگین غلظت مس در بادرنجبویه با 08/0±25/0 میلی‌گرم در کیلوگرم بیشتر از گلگاوزبان با 06/0±15/0 میلی‌گرم در کیلوگرم است.
نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد که در نمونه‌های گیاه بادرنجبویه بین میانگین غلظت عنصر آلومینیم با عناصر آرسنیک، روی و مس، همچنین عنصر روی با مس با ضریب همبستگی (r) به‌ترتیب برابر با 621/0-، 730/0، 674/0 و 927/0 و سطح معناداری کوچکتر از 05/0، همبستگی معنادار آماری وجود دارد. از طرفی، در نمونه‌های گلگاوزبان نیز بین میانگین غلظت عنصر آرسنیک با عناصر روی و مس، و عنصر روی با مس با ضریب همبستگی به‌ترتیب برابر با 900/0-، 699/0- و 803/0 و سطح معناداری کوچکتر از 05/0 همبستگی معنادار آماری وجود دارد.
جدول 2. نتایج محاسبة میانگین جذب روزانه و مخاطرة سلامت مصرف گیاهان دارویی بر اساس پتانسیل خطر عناصر آرسنیک، آلومینیم، روی و مس در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان
|
عنصر |
EADI (Children) |
EADI (Adult) |
HI (Children) |
HI (Adult) |
میانگین غلظت mg/kg)) |
ADI |
|
بادرنجبویه |
||||||
|
آرسنیک |
7-10×76/7 |
7-10×66/1 |
4-10×70/3 |
5-10×92/7 |
17/0 |
0021/0 |
|
آلومینیم |
5-10×36/6 |
5-10×36/1 |
5-10×36/6 |
5-10×36/1 |
93/13 |
0/1 |
|
روی |
6-10×55/1 |
7-10×33/3 |
6-10×17/5 |
6-10×11/1 |
34/0 |
3/0 |
|
مس |
6-10×14/1 |
7-10×45/2 |
5-10×85/2 |
6-10×12/6 |
25/0 |
04/0 |
|
گلگاوزبان |
||||||
|
آرسنیک |
7-10×31/7 |
7-10×56/1 |
4-10×48/3 |
5-10×45/7 |
16/0 |
0021/0 |
|
آلومینیم |
5-10×12/4 |
6-10×83/8 |
5-10×12/4 |
6-10×83/8 |
02/9 |
0/1 |
|
روی |
6-10×23/1 |
7-10×64/2 |
6-10×11/4 |
7-10×81/8 |
27/0 |
3/0 |
|
مس |
7-10×85/6 |
7-10×47/1 |
5-10×71/1 |
6-10×67/3 |
15/0 |
04/0 |
با استناد به نتایج مندرج در جدول 2، شاخص مخاطرة سلامت در همة عناصر در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان کوچکتر از 1 است.
بحث
تخریب و آلودگی محیط‌زیستی ثمرة جوامع صنعتی و یکی از رهآوردهای صنعتیشدن اجتماعات بشری است [24]. افزایش فعالیت‌های صنعتی توأم با تولید آلایندهها، از جمله فلزات سنگین، یکی از مشکلات جدی و در حال گسترش پیش روی انسان عصر حاضر است [2]. فلزات سنگین، به‌ویژه بر اثر فعالیت‌های انسانی مانند معدنکاوی، آب‌‌کاری فلزات، کاربرد آفتکشها و کودهای آلی، استفاده از سوختهای فسیلی، صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به استخراج و ذوب فلزات بهطور دائم به محیط وارد شده است و بخشی از آن‌ها پس از تجمع در خاک، توسط گیاهان جذب و در بافت آن‌ها تجمع می‌یابد [25]. از این‌رو، آلودگی خاک یکی از مهمترین تنشهای محیطی برای گیاهان و مصرف‌کنندگان سطوح بالاتر زنجیرة غذایی محسوب می‌شود [1].
غلظت فلزات سنگین در گیاهان دارویی به عوامل آب‌وهوایی، گونة گیاهی، آلودگی هوا و دیگر عوامل محیطی بستگی دارد [26]. نتایج نشان داد که به‌جز عنصر آلومینیم در گیاه بادرنجبویه، میانگین غلظت عناصر آرسنیک، روی و مس در نمونه‌های بادرنجبویه و گلگاوزبان از رهنمود WHO کمتر است و مخاطرة بهداشتی برای مصرف‌کنندگان ندارد. همچنین، نتایج محاسبة شاخص مخاطرة سلامتی نیز نشان داد که مقادیر این شاخص در همة عناصر در نمونه‌های گیاهان دارویی بادرنجبویه و گلگاوزبان کوچکتر از 1 است. لذا، مصرف کنترل‌شدة گیاهان دارویی مخاطرة بهداشتی ندارد.
در مقایسة نتایج این مطالعه با برخی پژوهش‌ها با هدف بررسی فلزات سنگین در گونه‌های گیاهان دارویی، می‌توان به تشابه بین نتایج اشاره کرد. پژوهشی با هدف بررسی غلظت فلزات روی و مس در برخی گیاهان دارویی عرضهشده در نیجریه انجام یافت و مشخص شد که میانگین غلظت عناصر در نمونه‌های گیاهی کمتر از رهنمود WHOاست [8].
در پژوهشی، پس از بررسی فلزات سنگین آهن، مس، روی و منگنز در برخی گونه‌های گیاهان دارویی عرضهشده در صربستان، مشخص شد که میانگین غلظت عناصر روی و مس بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم به‌ترتیب با 92/36 و 98/18 کمتر از حد استاندارد است [27]. پژوهشی با هدف بررسی فلزات سنگین نیکل، کبالت، مس، کروم و آرسنیک در برخی گیاهان دارویی مصرفی اتیوپی انجام یافت و نتیجه گرفته شد که میانگین غلظت عناصر مس و آرسنیک بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم به‌ترتیب با 16/10 و 13/1 کمتر از رهنمود WHOاست [28].
نتایج بررسی فلزات آهن، منیزیم، منگنز، سرب، روی، کادمیم و مس در برخی گیاهان دارویی مصرفی هندوستان بیانگر آن است که بیشینة غلظت همة عناصر، از جمله روی و مس به‌ترتیب با 75/2 و 76/49 میلی‌گرم در کیلوگرم کمتر از رهنمود FAO/WHOاست [29]. پژوهشی با هدف بررسی فلزات سنگین منگنز، کروم، سرب، آهن، کادمیم، کبالت، روی، نیکل و جیوه در نمونه‌های ساقه و برگ ده گیاه دارویی مورد استفاده در هندوستان مشخص کرد که بیشترین تجمع عناصر مربوط به بافت برگ است، به‌جز در مورد عنصر کروم با بیشینة غلظت بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم برابر با 19/13 در برگ گونة آویشن و 93/4 در ساقة گونة جینسنگ، میانگین غلظت سایر عناصر کمتر از حد استاندارد است [30]. در پژوهشی که بهمنظور بررسی فلز آرسنیک در هشت گونه گیاهان دارویی عرضهشده در هندوستان انجام یافت، مشخص شد که میانگین غلظت این عنصر با 15/1 میلی‌گرم در کیلوگرم کمتر از رهنمودWHOاست [31].
در پژوهشی با هدف بررسی فلزات سنگین جیوه، کادمیم، آرسنیک و پالادیم در برخی گیاهان دارویی عرضهشده در هندوستان، مشخص شد که مقادیر عناصر در اغلب نمونه‌ها غیرقابل‌تشخیص و در موارد قابل‌قرائت نیز میانگین غلظت همة عناصر در نمونه‌ها کمتر از حد استاندارد است [20]. پژوهشی بهمنظور بررسی فلزات روی و مس در سیزده گونه از گیاهان دارویی مصرفی لهستان مشخص کرد که میانگین غلظت این عناصر در بیش از 60 درصد از نمونه‌ها کمتر از رهنمود WHOاست [32]. از طرفی، در مقایسة نتایج این مطالعه با دستاورد پژوهشی با هدف بررسی غلظت برخی فلزات سنگین آرسنیک، آلومینیم، آهن و جیوه در گیاهان دارویی عرضهشده در آفریقای جنوبی مشخص شد که بیشینة غلظت آلومینیم و آهن بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم برابر با 5559 و 4465 است. از طرفی، میانگین غلظت آرسنیک و جیوه در نمونه‌ها بیشتر از رهنمود WHO است [33]. نتایج پژوهشی بهمنظور ارزیابی فلزات آرسنیک، سرب و کادمیم در برخی گیاهان دارویی مصرفی غنا نشان داد که میانگین غلظت عنصر آرسنیک در 60 تا 70 درصد نمونه‌های گیاهی بیشتر از رهنمودWHOاست [34] و می‌توان به عدم‌تشابه نتایج اشاره کرد.
با استناد به نتایج می‌توان کمتر بودن میانگین غلظت تجمع‌یافتة عنصر آرسنیک در نمونه‌ها را با حضورآنیون‌های رقیبمانندفسفات،کلر،بی‌کربناتوسولفاتکهباآرسنیکبرایاشغالمحل‌هایجذبرقابت می‌کند، اسیدی بودن و وجود اکسید آهن در خاک محل رویش گیاهان دارویی مرتبط دانست [35 و 36]. همچنین افزایش غلظت تجمع‌یافتة عنصر آلومینیم در نمونه‌های مورد بررسی را می‌توان به تجمع بیش از حد این عنصر در خاک، فعالیت‌های صنعتی، معدنکاری و جزآن در مناطق کشت گیاهان دارویی مرتبط دانست. از طرفی، نتایج آزمون همبستگی پیرسون بیانگر وجود رابطة معکوس بین میانگین غلظت عنصر آلومینیم با عنصر آرسنیک در نمونه‌های بادرنجبویه و بین میانگین غلظت عنصر آرسنیک با عناصر روی و مس در نمونه‌های گلگاوزبان است. این موضوع را می‌توان با عوامل مؤثر در جذب عناصر از خاک در گیاه مرتبط دانست، از جمله با اسیدیته، نوع و بافت خاک، نوع نهادههای کشاورزی مورد استفاده در کشت گیاه و خصوصیات فیزیولوژیکی گیاهان [37].
نتایج این پژوهش با هدف بررسی غلظت عناصر سنگین آرسنیک، آلومینیم، روی و مس در برخی گیاهان دارویی مصرفی شهر همدان در سال 1394 نشان داد که میانگین غلظت فلز آلومینیم بیشتر از رهنمود WHOاست. لذا، برخلاف تصور عمومی که مصرف گیاهان دارویی را فاقد هرگونه مخاطره می‌پندارد، ضمن تأکید بر مصرف کنترل‌شدة گیاهان دارویی، مدیریت کاربرد کودهای آلی به‌ویژه کمپوست حاوی فلزات سنگین [38]، همچنین لجن فاضلاب حاوی فلزات سنگین به‌عنوان کود و کنترل مصرف بی‌رویة سموم و کودهای شیمیایی، نسبت به پایش دوره‌ای مقادیر تجمع‌یافتة فلزات سنگین در مواد غذایی پرمصرف به‌ویژه گیاهان دارویی بهمنظور حفظ امنیت غذایی توصیه می‌شود.
تشکر و قدردانی
این مقاله مستخرج از پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد محیط‌زیست مصوب دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان با کد 17150508931008 است. نویسندگان از معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان به‌دلیل فراهم‌کردن امکانات اجرای مطالعه تشکر و قدردانی می‌کنند. لازم به ذکر است این پژوهش با هزینة شخصی نویسندگان انجام شده است.
)