نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه علوم تربیتی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، ایران
2 کارشناس ارشد روان شناسی عمومی، کارشناس مشاورة تربیتی و تحصیلی آموزش و پرورش ناحیة 5 تبریز، ایران
چکیده
اهدافپژوهش حاضر با هدف تعیین اثر نقاشی‌درمانی بر اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی دانشآموزان ابتدایی مدارس عادی ناحیة 5 تبریز، بر اساس ارزیابی معلمان صورت گرفت.
مواد و روش‌هااین پژوهش از نظر روش شبه‌تجربی است. جامعة آماری آن را 120 دانش‌آموز تشکیل داد. این تعداد، همۀ دانشآموزان دارای نقص توجه– بیش‌فعالی در مدارس ابتدایی عادی آموزش‌وپرورش ناحیة 5 تبریز بودند. اختلال این دانشآموزان را روان‌پزشکان تشخیص داده بودند و در پروندة سنجش سلامت آن‌ها درج شده بود. از این میان، 40 دانش‌آموز برای نمونة آماری به‌شیوة نمونه‌گیری در دسترس در دو گروه بیست نفرة آزمایش و کنترل انتخاب شدند. طرح پژوهش عبارت بود از گروه آزمایش و کنترل با پیش‌آزمون و پس‌آزمون و انتساب تصادفی. بستة درمانی نقاشی به تعداد دوازده جلسة 45 دقیقه‌ای روی دانشآموزان گروه آزمایش اجرا شد. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامة علایم مرضی کودکان (4 – CSI، 1984) با فرم ارزیابی معلمان استفاده شد.
یافته‌هاداده‌ها به کمک شاخص‌های آمار توصیفی و آزمون استنباطیِ تحلیل کوواریانس تجزیه‌وتحلیل شد. نتایج حاکی از این است که بر اساس ارزیابی معلمان، نقاشی‌درمانی در کاهش نقص توجه– بیش‌فعالی دانشآموزان مؤثر است (05/0 < p).
نتیجه‌گیریبا توجه به ارتباط معلمان و دانشآموزان دارای اختلال نقص توجه– بیش فعالی(ADHD)، می‌توان با استفاده از مداخلات آموزشی، در کاهش شدت نشانگان بیش‌فعالی یا کم‌توجهی دانشآموزان مبتلا به این اختلال اقدامات قابل‌قبولی انجام داد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The effectiveness of drawing therapy on attention deficit – hyperactivity disorders of elementary students ducation)teacher evaluation)
نویسندگان [English]
- Abolfazl Farid 1
- Ali Najafzadeh 2
1 azarbaijan shahid madani university
چکیده [English]
Objective: The study aimed to determine the effectiveness of drawing therapy on attention deficit – hyperactivity disorders of Tabriz 5 zone elementary students education
Methods and materials: the manner of this research was quasi - experimental. Statistical population was the all of 120 students that diagnosed as ADHD by Psychiatrist and registered in health file in school. Statistical sampling was 40 student that selected by accessible sampling. Selected sample was assigned randomly in the experiment and control group(each group was 20 students). The desighn of the research was quasi- experimental with control group and randomly assigned. Drawing therapy was accomplished for 12 sessions. Instrument was CSI-4, with parent and teacher evaluation forms.
Results: Collected data were analyzed by descriptive and inferential ANCOVA test. Results showed that drawing therapy had meaningful effect on reducing of attention- deficit hyperactivity disorder signs.
Conclusions:according to results could concluded that with consideration of relationships between teacher and students, with instructional special treatments,could reduce the signs of ADHD disorder.
کلیدواژه‌ها [English]
- Art therapy
- Attention deficit – hyperactivity disorder (ADHD)
- Elementary students. normal schools
مقدمه
اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی عبارت است از اختلال رشدی در توجه، کنترل تکانش، بی‌قراری و هدایت رفتاری که به‌طور طبیعی ایجاد می‌شود و ناشی از اختلالات عصب‌شناختی بزرگ حسی، حرکتی یا هیجانی نیست ]1[.
اغلب کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی مشکلاتی در زمینة توجه دارند. این کودکان، در توجه خودکار به اطلاعات بصری که میانجی آن مدارهای توجهی مغز است، نقص عمده‌ای ندارند. در عوض، در خصوص ابعادی از توجه مشکلات اساسی دارند که به تداوم تلاش یا حفظ توجه (پاسخ‌دهی) به تکلیف مربوط می‌شود ]2[.
بررسی‌ها در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که این اختلال در پسرها به نسبت 2 به 1 تا 9 به 1 در مقایسه با دخترها شایع‌تر است ]3[. در ایران، بر اساس پژوهشی ]4[ روی 5136 دانش‌آموز ابتدایی، شیوع اختلال نوع بی‌توجهی 1/3 درصد، نوع بیش فعالی- تکانشگری 3/3 درصد و نوع مرکب 4/3 درصد برآورد شد. میری و استاگنیت] 5[ شیوع این اختلال در دانشآموزان مدارس ابتدایی شهر تهران را 7/9 درصد، یوسفی و همکاران ]6[ 5 تا 5/8 درصد، لشکری‌پور و همکاران ]7[ 5 تا 12 درصد، اینستانس و همکاران ]8[ 5 تا 7 درصد، شواب و همکاران ]9[ 3 تا 8 درصد، و بالاخره راسل و همکاران ]10[ 4/1 تا 3/0 درصد گزارش کردند.
علت یا علل مشخصی را نمی‌توان برای این اختلال بیان کرد ]7[. اختلال در انتقال‌دهنده‌های عصبی ]1[، پایین بودن امواج تتا و کاهش جریان خون در جسم مخطط و ناحیة پیشانی مغز ]1 و 3[، عوامل محیطی، از جملهمسمومیت ناشی از سرب ]11[، مکمل‌های خوراکی، رنگ‌ها، ثابت‌نگه‌دارنده‌ها و قندها، مواجه مادر با دارو، استفاده از دارو در دوران بارداری، استفاده از الکل و نیکوتین، آسیب به سر در دوران حاملگی یا سال‌های نخست زندگی کودک، و تأثیر امواج تلویزیونی و چراغ‌های مهتابی از علل احتمالی این اختلال شمرده می‌شود ]12[.
دارودرمانی، رژیم‌درمانی، رفتاردرمانی، آموزش والدین، مداخلات مدرسه‌ای و روان‌درمانی از جمله درمان‌های شناخته‌شده و معمولی در کنترل و احیاناً درمان این اختلال است. از جمله روش‌های دیگر در کنترل و درمان این اختلال که از حدود یک قرن پیش مطرح‌شده و بر اساس نتایج تحقیقات می‌توان آن را روشی موفق دانست، هنردرمانی است ]13[. هدف عمدة هنردرمانی، خواه گروهی و خواه انفرادی، کمک به کودکان در سازگاری‌یافتن بهتر با دنیای اطراف و تغییر در الگوهای رفتاری آنان است ]14 و 15[. بر اساس یافتة مطالعة نادری و انصاری‌اصل ]16[، هنردرمانی بر خودپندارة تأییدجویی و شادکامی کودکان مراجعه‌کننده به مراکز مشاوره و درمان شهرستان اهواز اثربخش بوده است. زارع‌زاده خبیر و همکاران ]17[ نشان دادند که هنردرمانی موجب افزایش خودکارآمدی در موقعیت‌های تعارضی و غیرتعارضی می‌شود.
نقاشی‌درمانی شاخه‌ای از هنردرمانی است که در بهبود بسیاری از اختلالات مؤثر است. در سال 1985 کرامر نخستین هنرمند و آموزگاری بود که با کودکان دارای اختلال هیجانی به کار نقاشی‌درمانی پرداخت. به نظر وی هدف هنردرمانی ایجاد موقعیتی برای انتخاب و تغییر رفتارهاست. همچنین، به نظر او این کار فرصت‌هایی را برای تجربة مجدد تعارض‌ها پدید می‌آورد تا از این راه به رفع، تحلیل یا پاسخگویی آن‌ها بپردازد ]18[.
اثربخشی نقاشی‌درمانی بر کاهش رفتارهای پرخاشگرانه، اضطراب، درمان اختلالات سلوک، درمان افسردگی، تسهیل در تمرکز و خودکنترلی تأیید شده است ]18-24[. با توجه به مطالب فوق و با توجه به نبود تحقیقات مرتبط با تأثیر نقاشی‌درمانی بر اختلال کمبود توجه- بیش‌فعالی، سؤال اصلی این پژوهش این است که آیا نقاشی‌درمانی در کاهش نقص توجه و بیش‌فعالی دانشآموزان مؤثر است؟
مواد و روش‌ها
جامعة آماری این پژوهش، تمامی 120 دانشآموزان دارای اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی در مدارس ابتدایی آموزش‌وپرورش ناحیة 5 تبریز بود. این اختلال دانشآموزان را روان‌پزشکان تشخیص داده بودند و در پروندة سلامت آن‌ها درج شده بود. از جامعة آماری، نمونه‌‌ای به تعداد شصت نفر به شیوة نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. پس از اجرای ویرایش چهارم پرسشنامة علایم مرضی کودکان، چهل نفری انتخاب شدند که بیشترین نمرة نقص توجه – بیش‌فعالی را به‌دست آورده بودند. این چهل نفر پس از همتاسازی، به‌صورت تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل منتسب شدند (بیست نفر در هر گروه)؛ لذا، پژوهش حاضر پژوهشی شبه‌تجربی است که به‌صورت پیش‌آزمون- پس‌آزمون با گروه کنترل انجام شد. ابزار اندازه‌گیری عبارت بود از ویرایش چهارم پرسشنامة علایم مرضی کودکان اسپرافگین و همکاران در 1984. این پرسشنامه دارای زیرمقیاس‌های اختلال رفتاری و هیجانی، نافرمانی مقابله‌ای، و اختلال سلوک پرخاشگرانه و غیرپرخاشگرانه است. همچنین، دو چک‌لیستِ والدین و معلمان دارد و در آن فهرست علایم مرضی 21 اختلال رفتاری و هیجانی مطرح شده است و شامل یازده جدول است که از A تا K نام‌گذاری شده است. جدول A یا الف مربوط به اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی است. هر کدام از چک‌لیست‌های معلمان و والدین هجده گویه دارد که منطبق با ملاک‌های تشخیصی و آماری اختلال‌های رفتاری است. اسپرافگین در 1994، در مطالعه‌ای روی 36 کودک مبتلا به اختلالات هیجانی، پایایی این پرسشنامه را با استفاده از روش آزمون مجدد حدود 70 درصد تا 80 درصد گزارش کرد ]25[.
بعد از هماهنگی با اولیا و مدرسه و کسب رضایت از آنان جهت اجرای آموزش‌های لازم روی کودکان دارای اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی (ADHD)، بستة آموزشی نقاشی‌درمانی به مدت دوازده جلسة 45 دقیقه‌ای به شرح زیر اجرا شد.
یافته‌ها
بعد از جمع‌آوری داده‌ها، یافته‌ها با استفاده از نرم‌افزارآماری برای علوم اجتماعی(SPSS)، به‌صورت توصیفی و استنباطی تحلیل شد (جدول 2).
بر اساس جدول 2، میانگین و انحراف معیارِ ارزیابی معلمان از میزان بیش‌فعالی و نقص توجه دانشآموزان در پیش‌آزمون گروه آزمایش به‌ترتیب 55/48 و 39/2 و در گروه کنترل 49 و 02/2 به‌دست‌آمده است. همچنین این شاخص‌ها در پس‌آزمون برای گروه آزمایش به ترتیب 05/28 و 07/6 و برای گروه کنترل 75/49 و 11/1 به‌دست‌آمده است.
جدول 1. موضوعات نقاشی جلسات دوازده‌گانة نقاشی برای کودکان گروه آزمایش
|
جلسة نخست |
نقاشی آزاد به‌دلخواه |
|
جلسة دوم |
نقاشی محل زندگی |
|
جلسة سوم |
رنگ‌آمیزی اجسام |
|
جلسة چهارم |
آموزش اشکال هندسی |
|
جلسة پنجم |
تبدیل اشکال هندسی به صورت |
|
جلسة ششم |
تکمیل اجزای صورت در اشکال هندسی |
|
جلسة هفتم |
آموزش مناظر محیط اطراف |
|
جلسة هشتم |
رسم یک منظرة طبیعی خیالی |
|
جلسة نهم |
کامل‌کردن نقاشی ناقص کشیده شده |
|
جلسة دهم |
نقاشی معین (باغ میوه، سبد با میوه، مغازة میوه‌فروشی) |
|
جلسة یازدهم |
نقاشی اعضای خانوادة خود |
|
جلسة دوازدهم |
نقاشی مکان برگزاری جلسة نقاشی‌درمانی |
جدول 2. توزیع پراکندگی وضعیت نقص توجه- بیش‌فعالی در پیش‌آزمون و پس‌آزمون (ارزیابی معلمان)
|
متغیر |
گروه |
تعداد |
میانگین |
انحراف استاندارد |
|
پیش‌آزمون |
آزمایش |
20 |
55/48 |
39/2 |
|
کنترل |
20 |
49 |
02/2 |
|
|
پس‌آزمون |
آزمایش |
20 |
05/28 |
07/6 |
|
کنترل |
20 |
75/49 |
11/1 |
برای تحلیل داده‌ها به روش تحلیل کوواریانس، نخست پیش‌فرض‌های این تحلیل بررسی شد.
سطح معنا‌داری نشان می‌دهد که توزیع نمرات در پیش و پس‌آزمون نرمال بوده است.
سطح معنا‌داری شیب رگرسیون نشان می‌دهد که این مفروضه نیز برآورد شده است. همچنین، مشخص شد که مفروضة همسانی واریانس‌ها نیز برآورد شده است. بعد از برآورده شدن مفروضه‌ها، تحلیل کوواریانس صورت گرفت (جدول 5).
بر اساس جدول 5، بعد ازکنترل اثر پیش‌آزمون، نقاشی‌درمانی در کاهش علایم بیش‌فعالی و نقص توجه تأثیر معنا‌داری داشته است.
جدول 3. نتایج اجرای آزمون کولموگروف- اسمیرنوف برای نرمال‌بودن توزیع نمره‌ها
|
|
تعداد |
آزمون |
سطح معنا‌داری |
|
نقص توجه و بیش‌فعالی- تکانشگری در ارزیابی معلمان (پیش‌آزمون) |
40 |
04/1 |
22/0 |
|
نقص توجه و بیش‌فعالی- تکانشگری در ارزیابی معلمان (پس‌آزمون) |
40 |
76/1 |
051/0 |
جدول 4. نتایج تحلیل یکسانی شیب‌خط رگرسیونی پیش‌فرض تحلیل کوواریانس در کاهش نقص توجه و بیش‌فعالی- تکانشگری
|
منبع تغییرات |
مجموع مجذورات |
درجات آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنا‌داری |
|
گروه و کاهش نقص توجه و بیش فعالی- تکانشگری |
78/19 |
1 |
78/19 |
01/1 |
32/0 |
|
خطا |
42/702 |
36 |
|
|
|
|
کل |
65962 |
40 |
51/19 |
|
|
جدول 5. نتایج تحلیل کوواریانس پس‌آزمون کاهش نقص توجه- بیش‌فعالی و تکانشگری در ارزیابی معلمان پس از تعدیل پیش‌آزمون
|
|
مجموع مجذورات |
درجة آزادی |
میانگین مجذورات |
مقدار واریانس |
سطح معنا‌داری |
|
کاهش نقص توجه و بیش‌فعالی- تکانشگری در پیش‌آزمون در ارزیابی معلمان |
48/2 |
1 |
48/2 |
12/0 |
72/0 |
|
گروه‌ها |
73/4680 |
1 |
73/4680 |
8/239 |
000/0 |
|
خطا |
21/722 |
37 |
51/19 |
|
|
|
مجموع |
65962 |
40 |
|
|
|
بحث
نتایج نشان داد که نقاشی‌درمانی در کاهش شدت علایم نقص توجه- بیش‌فعالی کودکان مؤثر بوده است؛ به این صورت که در گروهی از کودکان ابتدایی که نقاشی‌درمانی شدند، نقص توجه– بیش‌فعالی به‌صورت معنا‌داری پایین‌تر از گروهی بود که نقاشی‌درمانی نشدند. این یافته همسو با یافته‌های پژوهش‌هایی است ]26- 32 و 34[ که نقاشی‌درمانی را در کاهش نابهنجاری‌های متنوع رفتاری کودکان معنادار دانسته بودند و باعث بهبود رفتارهای اجتماعی آنان شد.
در تبیین این یافته می‌توان گفت با توجه به اینکه فعالیت‌های هنری با ایجاد علاقه و لذت و درگیرکردن هر چه بیشتر این کودکان، آنان را ترغیب می‌کند با احساس آزادی و محدودیت کمتری به بیان صریح‌تر تجارب آسیب‌زای خود بپردازند، و با توجه به اینکه افراد با شناخت احساسات و عواطف خود توان تسلطی بیشتری بر عواطف و هیجانات خود به‌دست آورند، اختلالات رفتاری کاهش و سلامت روانی کودکانِ مبتلابه این مشکل افزایش یافت. این مطلب هماهنگ با یافته‌های پیفالو ]28[ است.
از سوی دیگر، بیان شده است که نقاشی و نقاشی‌درمانی باعث افزایش خلاقیت و به‌دنبال آن باعث کاهش احساس‌های شدید مثل پرخاشگری در کودکان می‌شود و فعالیت‌های خلاقانه در کاهش احساس خشم تأثیر بسیاری دارد ]33[. نقاشی خروجی امن و خلاقانه‌ای برای بیان احساسات و افکار به‌کار می‌رود و فرصتی برای کودکان فراهم می‌سازد تا به‌راحتی و با آزادی کامل به تخلیة درون خود بپردازند و تجارب و خاطره‌ها و احساسات خود را بیان کنند. نقاشی کودک را قادرمی سازد که به‌طور شفاهی ارتباط زبانی مشترک بین خود و درمانگر به‌وجود آورد که در نتیجه باعث تسهیل روابط بین کودک و درمانگر می‌شود و روش درمان مؤثری برای کودکان دارای آسیب روانی و اجتماعی می‌شود ]34[. این مطالب نیز هماهنگ و همسو با یافته‌های اسمیجستر و همکاران ]30[ و آلن ]35[ است. بر اساس این دو مطالعه، بیان هنری احساسات و عواطف، به سبب کاهش پرخاشگری، در درمان پرخاشگری کودکان مؤثر است.
هنر، به‌ویژه نقاشی، شکلی از درمان محسوب می‌شود، زیرا تصاویر و نقاشی‌های ترسیم‌شدة افراد (به‌خصوص کودکان)، اغلب نشانگرِ تنش، مشکلات روحی و حتی مشکلات یادگیری است. با تکیه بر این جنبه از تصاویر و نقاشی‌ها و تلاش برای آوردن آن به سطح خودآگاه با روشی کنترل‌شده در طول جلسات درمانی، روش نقاشی‌درمانی روش درمانی مؤثری است. بنابراین، هنر درمانگران با استفاده از تطهیر آزاد، تمام احساسات منفی بیمار را از بین می‌برد و باعث حل تعارضات در بیمار می‌شود و ثبات عاطفی بیمار را برقرار می‌سازد. هنردرمانی به‌صورت اعم و نقاشی‌درمانی به‌صورت اخص، علاوه بر اثربخشی در کاهش شدت نشانه‌های بیش‌فعالی- نقص توجه، در مورد سایر اختلالات نیز اثربخش بوده است. پژوهش‌های انجام‌شده [27، 33، 34، 36 و 37] و نیز پژوهش‌های بین و همکاران ]21[، کرمی و همکاران ]18[، نادری و انصاری اصل ]16[، جنتیان ]38[ و مددی ]26[، در مورد اثربخشی نقاشی‌درمانی بر کاهش اختلالات پرخاشگری و سلوک شواهد مثبتی دربرداشته است. پژوهش‌های دیگر از جمله به‌پژوه و نوری ]27[، باقری و پارکر ]40[ و اسمیجستر و همکاران ]30[ اثربخشی نقاشی‌درمانی را بر افزایش مهارت ارتباطی کودکان تأیید می‌کند. بر اساس مطالعة باورز ]31[، نقاشی‌درمانی باعث تسهیل در تمرکز، تعامل اجتماعی، برقراری رابطه و بیان احساسات می‌شود. از نتیجة این پژوهش‌ها مشخص می‌شود که هنردرمانی، به‌ویژه نقاشی‌درمانی، یکی از روش‌های درمانی برای درمان برخی اختلالات کودکان، به‌خصوص اختلال نقص توجه- بیش‌فعالی، به‌کار گرفته می‌شود. معلمان مدارس و مربیان مهدکودک‌ها می‌توانند از نتیجة پژوهش حاضر به‌منظور تعامل و کنارآمدن بهتر با مشکلات رفتاری، به‌ویژهاختلال نقص توجه – بیش‌فعالی (ADHD)، استفاده کنند.
نتیجه‌گیری
می‌توان از طریق مداخلات آموزشی، اقدامات قابل قبولی برای تعامل با کودکان دارای اختلال نقص توجه– بیش‌فعالی (ADHD) انجام داد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که برای کاهش نشانه‌های این اختلال، فقط اقدامات پزشکی و دارویی تنها روش موجود یا احتمالاً بهترین روش درمان نیست، بلکه تعامل والدین این کودکان با معلمان و روان‌شناسان و مشاوران در درمان بهتر یا حتی تقلیل شدت نشانه‌ها خالی از فایده نخواهد بود. بنابراین، نظام آموزشی کارآمد از نتایج این پژوهش در جهت اقدامات آموزشی و درمانی استفاده می‌کند. همچنین، نتایج پژوهش حاضر برای استفادة والدینِ کودکان دارای این اختلال قابل‌استفاده است. این والدین می‌توانند برای درمان کودکان خود مستقیم یا غیرمستقیم با افرادی ارتباط داشته باشند که در موضوع این اختلال مطالعه داشته‌اند و اقدامات آموزشی مناسبی در کاهشی نشانه‌های این اختلال انجام دهند و از اقدامات آن‌ها استفاده کنند. بهره‌مندی از تلاش صاحب‌نظران می‌تواند با اقدام مستقل والدین اما هماهنگ با سایرین در خانه و یا به شکل شرکت در گروه‌های چندوجهی درمان تحت مدیریت درمانگر متخصص در مراکز ویژه باشد.
تشکر و قدردانی
از تمامی معلمان ناحیة 5 آموزش‌وپرورش تبریز و مسئولان این اداره که امکان اجرای این تحقیق را فراهم کردند و از تمامی کسانی که در انجام این پژوهش محققان را یاری کردند تشکر و قدردانی می‌نماییم.
)