مقاله اصیل

 

 

 

رابطه­ی مصرف سیگار و قلیان با عوامل فردی،

خانوادگی و اجتماعی نوجوانان

 

دکتر شهرام محمدخانی^1*، حسن رضایی جمالویی²

¹ دانشیار و عضو هیئت‌علمی گروه روان­شناسی بالینی دانشگاه خوارزمی

² دانشجوی دکترای روان­شناسی سلامت، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف­آباد، باشگاه پژوهشگران جوان، نجف‌آباد، اصفهان، ایران

 

*نشانی نویسنده­ی مسئول: تهران- خیابان مفتح نرسیده به انقلاب، دانشگاه خوارزمی، ساختمان سمیه، طبقه 8 گروه روان­شناسی بالینی

E-mail: sh.mohammadkhani@gmail.com

 

وصول:13/7/94، اصلاح:20/9/94، پذیرش:6/11/94

 

مقدمه

نوجوانی، دوره­ای است که با تغییرات شناختی، زیستی و روان­شناختی همراه است و بسیاری از افراد در این دوره­ی رشدی، درگیر رفتارهای پرخطر از قبیل مصرف سیگار، قلیان و سایر مواد می­شوند (1). امروزه مصرف سیگار به­عنوان یکی از مهم‌ترین علت­های قابل‌پیشگیری مرگ­های زودرس در دنیا و قابل‌پیشگیری‌ترین بیماری در جهان است. به‌طوری‌که استعمال دخانیات عامل اصلی 90 درصد از سرطان­های ریه، 40 درصد از دیگر سرطان­ها، 50 درصد از بیماری­های قلبی ـ عروقی، 75 درصد از بیماری­های تنفسی، 12 درصد از میزان مرگ‌ومیر و 30 درصد از مرگ­هایی است که در دامنه­ی سنّی 30 تا 50 سال رخ می­دهد. مصرف حتی یک نخ سیگار هم باعث افزایش تپش قلب و فشارخون نسبتاً بالا می­شود. بر اساس برآورد سازمان بهداشت جهانی مصرف سیگار، بیماری­ها و مرگ‌ومیرهای ناشی از آن در کشورهای درحال‌توسعه، در حال افزایش هست. اگرچه درحال‌توسعه حاضر، هر 10 ثانیه یک مرگ به علت سیگار رخ می­دهد، اما طی 20 سال آینده این رقم به یک مرگ در هر سه ثانیه خواهد رسید (2) و این در حالی است که پژوهش­های مختلف نشان داده است که شیوع استعمال سیگار در نوجوانان و جوانان در حال افزایش است (3). در ایران نیز محمدخانی (4) نشان داد مصرف سیگار از شایع­ترین مواد مورد مصرف در میان دانش­آموزان ایرانی و شیوع آن 7/14 هست. همین مسائل، انگیزه­ی بسیاری از پژوهشگران برای انجام پژوهش در خصوص علت­ها و دلایل استعمال سیگار بوده است و تاکنون در منابع علمی علت­های مختلفی برای گرایش به مصرف سیگار و دیگر مشتقات تنباکو ذکرشده که از مهم‌ترین آن­ها می­توان به سابقه­ی مصرف الکل در خانواده (5)، رویدادهای استرس­زای زندگی (6)، رفتارهای پرخطر و هنجارهای همسالان (7)، عزت‌نفس پایین (8)، عاطفه­ی منفی بالا (9)، اختلال در کارکرد خانواده و پیوند ضعیف بین والدین و فرزندان (10)، مهارت حل مسئله‌ی ضعیف و خودکارآمدی پایین (11)، نشانه­های روان رنجوری (12)، بهزیستی روان­شناختی پایین (13)­، افسردگی (14)، اضطراب (15) و خودکنترلی ضعیف (16) اشاره کرد.

برخی پژوهش­ها نشان داده که احساس لذت از کشیدن سیگار و کاهش اضطراب به‌واسطه‌ی آن، یکی از مهم‌ترین علت­های مصرف سیگار است (17). اپشتاین، بوتوین و دیاز (18) در پژوهشی نشان دادند مهارت­های تصمیم­گیری ضعیف و بهزیستی روان­شناختی پایین، مصرف سیگار را پیش­بینی می­کنند. بررسی دیگری بر روی دانشجویان نشان داد گرایش به خطرپذیری، افسردگی و باورهای هنجاری / اجتماعی، تعیین­کننده­ی رفتار مصرف سیگار هستند (19). برخی پژوهشگران شواهدی ارائه داده­اند که نشان می­دهد مصرف سیگار و دیگر مشتقات تنباکو با سطوح پایین فعالیت بدنی و روش­های مقابله­ای غیر انطباقی در پاسخ به پریشانی­های هیجانی رابطه دارد (20). کاردیا، پامرلیوب، رازکا و مارکز (21) نشان دادند مشکلات روان­شناختی مانند افسردگی، اضطراب، الکلیسم و اختلال­های خوردن با سیگار کشیدن رابطه دارند. همچنین جانسون، کوهن، پاین، کلین، کازن و همکاران (22) نیز نشان دادند مصرف افراطی سیگار در طول سال­های نوجوانی با فوبی مکان­های باز، اختلال اضطراب تعمیم­یافته و اختلال وحشتزدگی در ارتباط است.

تنباکو علاوه بر سیگار به روش­های مختلف دیگری همانند قلیان نیز مورد استفاده قرار می­گیرد. به صورتی که ایران، هند و ترکیه از اولین استفاده­کنندگان قلیان هستند (23). آمارهای جهانی حاکی از آن است که کشیدن قلیان به یک پدیده­ی اجتماعی تبدیل شده (24) و امروزه این پدیده در بین جوانان رواج یافته است (25). نتایج طرح ملی سلامت و بیماری، حاکی از افزایش مصرف قلیان در گروه سنّی 15 تا 24 سال بود (26). به‌طوری‌که روزانه حدود 100 میلیون نفر در سراسر جهان قلیان مصرف می­کنند و حتی در بعضی از مناطق شیوع آن از استعمال سیگار بیشتر است (27). این در صورتی است که مطالعات انجام­شده نشان می­دهد که ترکیبات دود قلیان حاوی مقادیر زیادی از مواد سرطان­زا از قبیل هیدروکربن­ها و فلزات سنگین است (28) و مصرف قلیان 100 برابر، دود بیشتری از سیگار تولید می­کند و با مشکلات مهمی از قبیل بیماری­های قلبی ـ عروقی و عفونی (29)، سرطان دهان، ریه، کاهش عملکرد تنفسی و کاهش باروری (30) در ارتباط است. در ایران نیز به نظر می­رسد طی چند سال اخیر گرایش به مصرف قلیان با افزایش قابل‌توجهی روبه­رو بوده است. مؤمنان و همکاران (31) شیوع تجربه مصرف قلیان و مصرف فعلی آن را در دوره­ی راهنمایی 5/51 و 5/20 درصد و در مقطع دبیرستان 6/59 و 7/27 برآورد و شایع­ترین سنّ شروع تجربه­ی کشیدن قلیان را در 12 سالگی گزارش کرده­اند. همچنین ترفی­جاه و همکاران شیوع مصرف قلیان در دانشجویان را 3/40 درصد گزارش کردند (32).

در مقایسه با سیگار درباره­ی قلیان تحقیقات اندکی وجود دارد؛ اما مطالعات انجام شده نشان می­دهد که عوامل متعددی مانند نگرش­ها و باورهای مختلف در مورد مضرات کمتر قلیان نسبت به سیگار، دسترسی آسان و هزینه­ی پایین در شیوع مصرف قلیان نقش دارند (33). همچنین تصور غلط درباره­ی بی­خطر بودن آن، پذیرش اجتماعی و در دسترس بودن طعم­های مختلف در شیوع قلیان بی‌تأثیر نبوده است (34). مازیک و همکاران (35) معتقدند توتون­های معطر و میوه­ای، نقش مهمی در محبوبیت و افزایش مصرف قلیان در بین جوانان دارد.

طی سال­های گذشته، نظریه­ها و الگوهای مختلفی در زمینه­ی سبب­شناسی و پیشگیری از مصرف مواد در بین نوجوانان مطرح شده است و این نظریه­ها طیف گسترده­ای از عوامل مرتبط با مصرف مواد از جمله عوامل روان­شناختی، خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی را مورد بررسی قرار داده‌اند (37، 36).

نظریه­های شناختی ـ عاطفی سوءمصرف مواد بر نقش باورها و عقاید نوجوانان در مورد عوارض مصرف مواد، به­عنوان عاملی برای شروع مصرف مواد تأکید می­نمایند و اصلی‌ترین عامل را انتظارات و نگرش­های نوجوانان درباره­ی مواد می­دانند و معتقدند که سایر عوامل از طریق شناخت­ها، ارزیابی­ها و تصمیم­های نوجوانان درباره­ی مواد تأثیر خود را اعمال می­کنند (38). نظریه­ی یادگیری ـ اجتماعی بندورا (39) در تبیین سوءمصرف مواد بر عوامل اجتماعی و بین­فردی تأکید می­کند. این نظریه­ معتقد است که نوجوانان باورهای خود را در مورد رفتارهای بزهکارانه، از الگوهای نقش به­ویژه از دوستان نزدیک و والدین خود کسب می­کنند و نگرش فرد در مورد مواد، قوی­ترین پیش‌بینی کننده‌ی مصرف مواد در نوجوانان است و نوجوانانی که تصور می­کنند فواید مصرف مواد بیشتر از پیامدهای منفی آن است، در معرض خطر مصرف مواد قرار دارند. مدل رشد اجتماعی هاوکینز و وایس (40) رفتارهای نابهنجار ازجمله مصرف مواد را بر اساس پیوند اجتماعی تبیین می­نمایند. این الگو در مورد علت­های سست شدن تعهد فرد به جامعه و تعلق شکننده به الگوهای نقش به سه عامل اشاره می­کند: فشار ناشی از تفاوت فاحش میان اهداف و ادراک فرد از فراهم بودن شرایط لازم برای دستیابی به آن اهداف، بی­نظمی اجتماعی و فرایند جامعه­پذیری. مطابق این نظریه، تعلق عاطفی به همسالانی که مواد مخدر مصرف می­کنند، علت اصلی سوءمصرف مواد است. کامپر و ترنر (41) با ارائه‌ی الگوی بوم­شناسی اجتماعی، مهم‌ترین علت سوءمصرف مواد را استرس، به­ویژه استرس­های مرتبط با مدرسه معرفی می­کنند. با توجه به این مدل نوجوانانی که مدرسه را سخت و پراسترس ادراک می­نمایند، از فعالیت­های مدرسه­ای گریزان شده و همسالان منحرف و  سوءمصرف مواد را به­منزله­ی مفری برای رهایی از فشار روانی انتخاب می­کنند. در این دیدگاه، خودکارآمدی تحصیلی ضعیف، مهم‌ترین علت فشار روانی نوجوانان در مدرسه است. بروک و همکاران (42) نظریه­ی پیچیده­ای را توصیف می­کنند که در آن دلبستگی عاطفی به والدین­، یادگیری­های اجتماعی و ویژگی­های درون­فردی نوجوانان، به­طور مستقیم بر سوءمصرف مواد اثر می­گذارند. نظریه­ی تعامل خانواده بروک بر پیوند بین کودک و والدین به­عنوان مهم‌ترین عامل حفاظت کننده می­نگرد و بر سه جنبه­ی فرزند پروری به‌عنوان مهم‌ترین شرایط برای تربیت فرزندان سالم تأکید می­نماید: پیوند عاطفی مثبت و پایدار، تنظیم قوانین و مقررات محکم و انعطاف­پذیر و خودمختاری روان­شناختی (43). جسر و جسر (44) با طرح نظریه­ی رفتار مشکل­آفرین معتقدند نوجوانانی که مستعد یک رفتار مشکل­آفرین همانند بزهکاری هستند، مستعد سایر رفتارهای مشکل‌آفرین همانند مصرف سیگار نیز می­باشند و رفتار مشکل­ساز نتیجه­ی تعامل سه حیطه­ی عوامل شخصیتی، محیط و سیستم رفتاری و گروه همسالان است (45) بر اساس نظریه­­ی خودتحقیری کاپلان و همکاران (46) کاهش عزت‌نفس کلی فرد در اثر ارزیابی­های منفی و انتقادات دیگران، عامل اصلی در سوءمصرف مواد محسوب می­شود. بر اساس رویکرد تقویت توانایی اپستین، گریفین و بوتوین (47)، سوءمصرف مواد به­عنوان یک رفتار اجتماعی آموخته‌شده تلقی می­شود که نتیجه­ی تعامل عوامل فردی و اجتماعی است و نوجوانان دارای مهارت­های اجتماعی و فردی ضعیف؛ نه‌تنها در برابر عوامل مشوق مصرف مواد آسیب­پذیر هستند، بلکه تمایل دارند از مصرف مواد به­عنوان جایگزینی برای راهبردهای مقابله­ای سازش یافته استفاده کنند­ (48، 47).

یکی دیگر از مدل­هایی که در سال­های اخیر در تبیین و پیشگیری از سوءمصرف مواد بسیار سودمند بوده است، مدل عوامل خطرساز و حفاظت کننده است (49، 10). طبق این مدل، بر اساس انواع متنوعی از عوامل خطرساز و حفاظت کننده در سطوح مختلف خانواده، اجتماع، مدرسه، گروه همسالان و فرد، می­توان رفتار مصرف مواد را در نوجوانان پیش­بینی کرد. عوامل خطرساز شامل موقعیت­­ها، ویژگی­ها، متغیرها و رویدادهایی هستند که احتمال سوءمصرف مواد را افزایش می­دهند و در مقابل عوامل حفاظت کننده، عواملی هستند که اثر عوامل خطرساز را خنثی کرده، درنتیجه احتمال وقوع مشکل را کاهش می­دهند (49، 36). محمدخانی (50) با ارائه‌ی یک چارچوب نظری در مورد سوءمصرف مواد بر اساس یک رویکرد تلفیقی از نظریه­های موجود، سه حیطه­ی اساسی و 12 مؤلفه شامل عوامل فردی ـ روان­شناختی (شامل نگرش به مصرف مواد، ناامیدی، مهارت اجتماعی، هیجان­خواهی، تکانشگری و حساسیت به اضطراب)، عوامل خانوادگی (شامل تعارضات خانوادگی، نگرش والدین به مواد و نظارت خانواده­) و عوامل اجتماعی ـ مدرسه­ای (شامل بی­نظمی محیط اجتماعی، احساس تعهد به مدرسه و فضای روانی اجتماعی مدرسه) را موردتوجه قرارداده است. بر اساس این مدل، این حیطه­ها و مؤلفه‌ها با هم تعامل دارند و مجموعه­ی این ویژگی­ها، سبب گرایش یا عدم گرایش فرد به سمت مصرف مواد مخدر می­شود.

همان­گونه که اشاره شد نظریه­ها و مدل­های مختلفی تلاش کرده­اند تا مصرف مواد به­ویژه سیگار و قلیان را در نوجوانان تبیین نمایند، ولی هیچ‌کدام از نظریه­ها قادر به تبیین تمام ابعاد این پدیده نیستند؛ زیرا اکنون کاملاً روشن شده است که هیچ عاملی به­تنهایی شرط لازم و کافی برای مصرف مواد به­خصوص سیگار و قلیان نیست و مصرف مواد نتیجه ترکیبی از عوامل گوناگون است. همچنین با توجه به این­که عوامل مرتبط با مصرف سیگار و قلیان در محیط­ها و فرهنگ­های مختلف اثرات متفاوتی دارد، بهتراست در هر جامعه­ای عوامل مرتبط با مصرف سیگار و قلیان مطالعه شود تا بتوان اقدامات پیشگیری و کنترل را با توجه به عوامل خطر و وسعت مشکل برنامه­ریزی کرد. از سویی دیگر تاکنون در مورد بررسی علت­ها و شیوع مصرف قلیان در دانش­آموزان و نوجوانان کشور، مطالعات کمی صورت گرفته است. لذا با توجه به شیوع بالای مصرف سیگار و قلیان در بین دانش­آموزان و لزوم شناخت مؤلفه‌ها و ابعاد این رفتار در جهت طراحی مداخلات متناسب و اثربخش، پژوهش حاضر با هدف تعیین عوامل مؤثر بر مصرف قلیان و سیگار بر اساس مدل ترکیبی و تلفیقی محمدخانی (50) به‌منظور شناسایی جامع و کامل عوامل فردی، اجتماعی و خانوادگی می­پردازد و به دنبال پیش‌بینی کننده‌های مصرف سیگار و قلیان در دانش­آموزان و نوجوانان شهر اصفهان بوده است.

 

مواد و روش­ها

پژوهش حاضر با توجه به متغیرهای موجود و عدم دست‌کاری آن­ها به طرح­های همبستگی تعلق دارد. جامعه­ی­ آماری پژوهش شامل کلیه­ی ­دانش­آموزان پسر پایه­های اول، دوم و سوم مقطع تحصیلی متوسطه شهرستان نجف­آباد در سال تحصیلی 93-1392 بودند. برای انتخاب نمونه­ی معرف و دقیق از روش نمونه‌برداری تصادفی خوشه­ی چندمرحله­ای استفاده شد. بدین ترتیب که ابتدا به ­شیوه­ی­ تصادفی از بین مدارس آموزش‌وپرورش شهرستان نجف­آباد، 7 دبیرستان پسرانه انتخاب شد.

سپس، از بین مدارس انتخاب‌شده به شیوه­ی­ تصادفی، 21 کلاس (از هر پایه­ی تحصیلی یک کلاس) و سپس از هر کلاس، 10 نفر به‌صورت تصادفی انتخاب شد که پس از کنار گذاشتن پرسش­نامه­های ناقص، 201 نفر به­عنوان نمونه­ی نهایی برگزیده شدند. در مطالعه­ی حاضر از ابزارهای ذیل استفاده شد:

1- پرسشنامه‌ی عوامل خطرساز و حفاظت کننده (نیمرخ خطر مصرف مواد) (52): این پرسش­نامه، بر اساس ابزارهای مشابه در زمینه­ی سنجش عوامل خطرساز و حفاظت کننده، ازجمله پرسش‌نامه‌ی «جوامع مراقب نوجوانان» (پولارد و همکاران، 1996)، «شاخص عوامل حفاظت کننده‌ی فردی» (اسپرینگر و فیلیپس، 1995) «ارزیابی تاب‌آوری کودکان سالم» (کنستانتین و همکاران، 1999) و «پرسش­نامه­ی مرکز مطالعات اجتماعی دانشگاه یوتا»(1998) و مقیاس نیمرخ خطر مصرف مواد (پاتریشیا و همکاران، 2009)، ساخته و بر روی 3000 نفر از دانش­آموزان مقطع راهنمایی و متوسطه (18-13 ساله) در سطح کشور استانداردسازی شده است (51). این پرسش­نامه دارای 86 گویه و 12 خرده مقیاس (نگرش به مصرف مواد، ناامیدی، مهارت‌های اجتماعی، هیجان­خواهی، تکانشگری، حساسیت به اضطراب، تعارضات خانوادگی، نگرش والدین به مواد، نظارت خانواده، بی­نظمی محیط اجتماعی، احساس تعهد به مدرسه، فضای روانی ـ اجتماعی مدرسه) است (52). همسانی درونی کل پرسش­نامه بر اساس روش آلفای کرونباخ (92/0) به­دست آمده است (52).

بررسی روایی افتراقی پرسش­نامه‌ از طریق مقایسه­ی دانش­آموزان مصرف‌کننده‌ی مواد و غیر مصرف‌کننده، نشان داد که این مقیاس می‌تواند این دو گروه را از هم تفکیک نماید و از روایی افتراقی قابل قبولی برخوردار است (51). همچنین بررسی روایی سازه­ی پرسش­نامه‌ی مذکور با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی و اکتشافی نشان داد که این پرسش­نامه‌ ازلحاظ نظری با مدل‌های نظری پیش‌بینی کننده‌ی مصرف مواد، منطبق است و از روایی سازه­ی خوبی برخوردار است (53، 52).

2- پرسش­نامه­ی رفتارهای پرخطر: این پرسشنامه با اقتباس از پرسش­نامه‌ی مرکز پیشگیری از رفتارهای پرخطر (مرکز مدیریت بیماری‌های آمریکا، 2008) طراحی و تنظیم شده است (54). این ابزار شامل دو بخش جمعیت­شناختی و رفتارهای پرخطر است که میزان شیوع رفتارهای پرخطر مانند مصرف سیگار و مصرف قلیان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

پرسشنامه­ی فوق، میزان شیوع رفتارهای پرخطر را در طول عمر، 12 ماه گذشته و یک ماه اخیر و تمایل به مصرف مواد در آینده را ارزیابی می‌کند. محمدخانی (54) پایایی آن را 87/0 گزارش کرده است. ضریب همسانی درونی آن در پژوهش عنبری و محمدخانی (به نقل از 52) بر اساس آلفای کرونباخ 87/0 به دست آمد.

 

روش اجرا

در این پژوهش برای جمع­آوری اطلاعات ابتدا برای دانش­آموزانی که به­صورت تصادفی انتخاب‌شده بودند، هدف پژوهش توضیح داده و از آن­ها خواسته شد که پرسش­نامه­های نیمرخ خطر مصرف مواد و رفتارهای پرخطر را با دقت تکمیل نمایند و سؤالی را تا حد امکان بی­جواب نگذارند. سرانجام داده­های جمع‌آوری‌شده از طریق ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه به شیوه­ی­ گام‌به‌گام مورد تجزیه‌وتحلیل آماری قرار گرفت. بدین منظور، در تمام معادلات ابتدا پیش‌­فرض­های استفاده از مدل رگرسیون از طریق آزمون دوربین ـ واتسن (Durbin- Watson) برای بررسی استقلال خطاها، آزمون هم­خطی (Collinearity) با دو شاخص ضریب تحمل (Tolerance) و عامل تورم واریانس (VIF) و آزمون کلموگرف ـ اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن توزیع مورد بررسی قرار گرفت.

قابل ذکر است که در روش گام‌به‌گام، اولین متغیر پیش­بین بر اساس بالاترین ضریب همبستگی صفرمرتبه با متغیر ملاک وارد تحلیل می‌شود. ازآن‌پس سایر متغیرهای پیش­بین برحسب ضریب همبستگی تفکیکی (جزئی) و نیمه تفکیکی (نیمه جزئی) در تحلیل وارد می‌شوند. در این روش پس از ورود هر متغیر جدید ضریب همبستگی نیمه تفکیکی یا تفکیکی، تمام متغیرهایی که قبلاً در معادله وارد شده­اند به­عنوان آخرین متغیر ورودی مورد بازبینی قرار می‌گیرد و چنانچه با ورود متغیر جدید، معناداری خود را از دست داده باشند، از معادله خارج می‌شوند. به‌طورکلی در روش گام‌به‌گام ترتیب ورود متغیرها در دست محقق نیست.

 

یافته­ها

در جدول 1، میانگین و انحراف استاندارد مصرف سیگار و قلیان، نیمرخ خطر مصرف مواد و ضرایب همبستگی پیرسون بین مصرف سیگار و قلیان با مؤلفه­های نیمرخ خطر مصرف مواد درج شده است.

داده­های جدول 1 نشان می­دهد که بین مصرف سیگار در طول عمر و همه مؤلفه‌های نیمرخ خطر مصرف مواد همبستگی مثبت و معنادار وجود دارد. همچنین نتایج نشان­ می­دهد بین مصرف قلیان در طول عمر با مؤلفه­های نگرش به مصرف مواد، مهارت اجتماعی، هیجان­خواهی، نگرش والدین به مواد، نظارت خانواده و احساس تعهد به مدرسه همبستگی معنادار وجود دارد.

داده­های جدول 2، فراوانی و درصد فراوانی کشیدن سیگار و قلیان، کشیدن برای اولین بار، میزان مصرف در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف در نوجوانانی که تاکنون مصرف نکرده­اند را نشان می­دهد.

با توجه به داده­های جدول 2 می­توان گفت که مقادیر عددی آزمون دوربین ـ واتسن و کلموگرف ـ اسمیرنف، بیانگر استقلال خطاها و نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد بررسی است. همچنین قابل ذکر است که شاخص­های هم­خطی ضرایب تحمل (84/0 تا 95/0) و عامل تورم واریانس (VIF) با دامنه­ی 05/1 تا 18/1 نشان داد که بین متغیرهای پیش­بین، هم­خطی وجود ندارد و نتایج حاصل از مدل رگرسیون قابل اتکاست.

نتایج جدول 4 نشان می­دهد که متغیرهای نگرش به مصرف مواد، نگرش والدین به مصرف مواد و تکانشگری 55% از واریانس مصرف سیگار در نوجوانان ایرانی را پیش­بینی کرده است.

همچنین نگرش به مصرف مواد و هیجان­خواهی 19% از کشیدن قلیان را پیش­بینی کرده است. نگرش به مصرف مواد، مهارت اجتماعی، تعارضات خانوادگی و نگرش والدین به مصرف مواد، 17% از واریانس تمایل به مصرف سیگار پیش­بینی نموده­اند و در نهایت احساس تعهد به مدرسه، نگرش به مصرف مواد، نظارت خانواده و بی­نظمی محیط اجتماعی 19% از واریانس تمایل به کشیدن قلیان را پیش­بینی نموده­اند.

 

 

جدول 1: میانگین، انحرافاستاندارد و همبستگیمؤلفه­های نیمرخ خطر مصرف مواد و مصرف سیگار و قلیان (201=n ) بعد متغیرها   SD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12   مصرف سیگار در طول عمر 82/1 38/0 72/0 *** 36/0 *** 19/0- ** 38/0 *** 32/0 *** 20/0 ** 23/0 *** 55/0 *** 26/0- *** 31/0 *** 48/0- *** 17/0- * مصرف سیگار مصرف سیگار در یک ماه گذشته 23/1 79/0 72/0 *** 32/0 *** 05/0- 35/0 *** 17/0 * 02/0 30/0 *** 35/0 *** 41/0- *** 35/0 *** 55/0- *** 23/0- **   تمایل به مصرف سیگار 17/1 57/0 32/0 *** 05/0 10/0- 12/0 04/0 003/0 15/0 * 14/0 18/0- * 15/0 * 21/0- ** 08/0-     مصرف قلیان در طول عمر 60/1 49/0 40/0 *** 12/0 18/0- ** 31/0 *** 08/0 05/0 12/0 30/0 *** 20/0- ** 13/0 20/0- ** 10/0- مصرف قلیان مصرف قلیان در یک ماه گذشته 37/1 79/0 38/0 *** 13/0 02/0-   20/0 ** 03/ 02/0 18/0 * 40/0 *** 30/0- *** 16/0 * 27/0- *** 13/0-   تمایل به مصرف قلیان 34/1 81/0 34/0 *** 23/0 *** 09/0- 15/0 * 19/0 ** 17/0 * 15/0 * 17/0 * 06/0- 29/0 *** 34/0- *** 15/0- *   1- نگرش به مصرف مواد 68/15 42/6                           2- ناامیدی 99/21 71/2                           3- مهارت اجتماعی 22/24 02/5                           4- هیجان­خواهی 51/20 03/4                           5- تکانشگری 59/11 07/3                         نمیرخ 6- حساسیت به اضطراب 33/12 73/2                         مصرف 7- تعارضات خانوادگی 69/16 84/5                         مواد 8- نگرش والدین به مواد 79/7 83/2                           9- نظارت خانواده 21/8 72/2                           10- بی­نظمی محیط اجتماعی 02/23 48/5                           11- احساس تعهد به مدرسه 34/10 03/4                           12- فضای روانی اجتماعی مدرسه 44/12 28/4                         *= P< ؛ 05/0 **= P<؛ 01/0***= P<001/0

بحث

هدف از پژوهش حاضر، بررسی پیش‌بینی کننده‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی مصرف سیگار و قلیان در نوجوانان بود. بدین منظور، تعداد 201 نفر از دانش­آموزان مقطع متوسطه انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد 9/17 درصد از دانش­آموزان موردمطالعه حداقل یک‌بار در طول عمر خود سیگار مصرف کرده و 8/39 درصد حداقل یک‌بار قلیان کشیده­اند. 35/16 درصد از افرادی که تاکنون سیگار مصرف نکرده­اند، تمایل به مصرف سیگار دارند و 88/33 درصد از افرادی که تاکنون قلیان نکشیده­اند، تمایل به کشیدن قلیان دارند که جامعه­ی در معرض خطر محسوب می­شوند. همچنین نتایج نشان داد در بین افراد مصرف­کننده، 8 درصد از افراد اولین سیگار را و 4/22 درصد از افراد اولین قلیان را قبل از 12 سالگی؛ یعنی مقطع ابتدایی مصرف کرده­اند و این در حالی است که تجربه­ی اولین مصرف، یکی از مهم‌ترین عوامل خطر و زمینه­ساز برای مصرف مجدد میان نوجوانان است. همسو با این نتایج پژوهش­های مختلف نشان داده است که چه در کشورهای توسعه­­یافته و چه در کشورهای درحال‌توسعه، شیوع استعمال سیگار در نوجوانان در حال افزایش و سنّ شروع آن رو به کاهش بوده است (55). در همین راستا مطالعه­

جدول 2: فراوانی و درصد فراوانی مصرف سیگار و قلیان متغیر مؤلفه فراوانی درصد متغیر مؤلفه فراوانی درصد   بله 36 9/17   بله 80 8/39 کشیدن سیگار خیر 165 1/82 کشیدن قلیان خیر 121 2/60   کل 201 100   کل 201 100   هیچ‌وقت 165 1/82   هیچ‌وقت 121 2/60   11 سالگی 5 5/2   9 سالگی 12 6   12 سالگی 11 5/5   10 سالگی 14 7 کشیدن سیگار 13 سالگی 6 3 کشیدن قلیان 11 سالگی 4 2 برای اولین بار 14 سالگی 12 6 برای اولین بار 12 سالگی 15 4/7   15 سالگی 2 1   13 سالگی 18 4/9   کل 201 100   14 سالگی 14 7   اصلاً 178 5/88   15 سالگی 2 1   یک سیگار در هفته 12 6   کل 201 100   یک سیگار در روز 3 5/1   اصلاً 153 1/76 مصرف سیگار در یک تا 5 سیگار در روز 5 5/2 مصرف قلیان در کمتر از 1 قلیان در هفته 33 4/16 یک ماه گذشته 6 تا 10 سیگار در روز 1 5/0 یک ماه گذشته کمتر از یک قلیان در روز 3 5/1   11 تا 20 سیگار در روز 2 1   یک قلیان در روز 12 6   کل 201 100   تمایل ندارم 80 12/66   تمایل ندارم 138 65/83   خیلی کم 26 48/21 تمایل به مصرف خیلی کم 24 54/14 تمایل به مصرف کم 8 61/6 سیگار خیلی زیاد 3 81/1 قلیان زیاد 2 66/1   کل 165 100   خیلی زیاد 5 13/4           کل 121 100   جدول 3: مقادیر عددی آزمون دوربین ـ واتسنو کلموگرف ـ اسمیرنف برای بررسی استقلال خطاها و نرمال بودن توزیع متغیرها متغیر  ملاک آزمون دوربین/ واتسن آزمون کلموگرف/ اسمیرنف مصرف سیگار 25/1 82/1 کشیدن قلیان 37/0 60/1 تمایل به مصرف سیگار 01/10 17/1 تمایل به مصرف قلیان 19/1 33/1

ای که بر روی نوجوانان شهر تهران صورت گرفت، شایع­ترین سنّ شروع کشیدن قلیان، 12 سالگی بود (56). این موضوع را باید جدی در نظر گرفت. چراکه شروع زود هنگام استعمال سیگار و قلیان، سبب ثبات استعمال آن در سنین بالاتر و از سوی دیگر، افزایش میزان استعمال آن در افراد خواهد شد. به صورتی که گفته‌شده اهمیت سنّ شروع دخانیات از مقدار مصرف آن بیشتر است (57).

بنابراین طراحی و اجرای برنامه­های پیشگیری با رویکرد سطح اول پیشگیری جهت سنین پایین­تر، می­تواند از تأثیر بیشتری برخوردار باشد. به این معنی که کودکان و نوجوانان در مقطع دبستان و راهنمایی (متوسطه­ی اول) لازم است در برنامه­های مبتنی بر پژوهش و متناسب با سنّ در خصوص پیشگیری از مصرف دخانیات شامل افزایش آگاهی، اصلاح نگرش و نیز آموزش و افزایش مهارت­های لازم جهت اجتناب از مصرف دخانیات شرکت نمایند و این برنامه­ها توجه ویژه­ا­ی به سایر محصولات دخانی غیر از سیگار به­ویژه قلیان داشته باشند.

نتایج نشان داد نگرش به مصرف مواد با هر 6 مؤلفه، مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، تمایل به مصرف سیگار، مصرف قلیان در طول عمر و در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معناداری دارد. این نتایج همسو با یافته­های پیشین (48، 36، 10) است که نشان دادند افرادی که نگرش مثبت به مصرف مواد دارند، بیشتر به آزمایش مواد می­پردازند. این پژوهش نشان می­دهد که نگرش مثبت نسبت به مصرف سیگار و قلیان با احتمال مصرف سیگار و قلیان ارتباط معنا­داری دارد و نگرش منفی (مصرف سیگار و قلیان عمل مناسبی نیست) و جنبه­ی زشت اجتماعی مصرف، احتمال کشیدن سیگار و قلیان را کاهش می­دهد. در همین راستا، نظریه­های شناختی ـ عاطفی سوءمصرف مواد، اصلی­ترین عامل مرتبط با مصرف مواد در نوجوانان را انتظارات و نگرش­های آنان درباره­ی مواد می­دانند (58). همچنین نظریه­ی یادگیری اجتماعی بندورا (39) معتقد است نگرش فرد در مورد مواد، قوی­ترین پیش‌بینی کننده‌ی مصرف مواد در نوجوانان است و نوجوانانی که تصور می­کنند فواید مصرف مواد، بیشتر از پیامدهای منفی آن است، در معرض خطر مصرف مواد قرار دارند.

نتایج نشان داد مهارت اجتماعی با مصرف سیگار در طول عمر و مصرف قلیان در طول عمر رابطه­ی معناداری دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، دانش­آموزان فاقد مهارت­های اجتماعی به سمت مصرف سیگار و قلیان تمایل دارند. این نتیجه در راستای یافته­های پژوهشی اپستین، گریفین و بوتوین (47) است که نشان دادند   مهارت­های زندگی ضعیف، زمینه­ی مثبت به مصرف مواد را در نوجوانان فراهم می­سازد. به اعتقاد اپستین و همکاران (47) نوجوانان دارای مهارت­های اجتماعی ضعیف که تمایل دارند از مصرف مواد به­عنوان جایگزینی برای راهبردهای مقابله­ای سازش یافته استفاده نمایند، بیشتر تحت تأثیر نفوذهای اجتماعی قرار می­گیرند و در برابر فشارهای درونی و بیرونی جهت مصرف مواد، آسیب­پذیرتر هستند.

همچنین نتایج نشان داد هیجان­خواهی با هر 6 مؤلفه‌ی مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، تمایل به مصرف سیگار، مصرف قلیان در طول عمر و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معنا­داری دارد. این نتایج همسو با یافته­های قبلی (61، 60، 59) است. لگرند و همکاران (59) در پژوهشی نشان دادند هیجان­خواهی پپیش­بینی کننده­ی وابستگی به مواد است و هرچه سطح هیجان­خواهی در افراد بالاتر باشد، گرایش بیشتری به مصرف و سوءمصرف مواد مخدر دارند. بر طبق آنچه زاکرمن و همکاران (62) مؤلفه‌های هیجان­خواهی می­داند، دانش‌آموزانی که سطح هیجان­خواهی آن­ها بالاست، به دلیل میل به تجربه سطوحی از خطر جویی و ماجراجویی برای افزایش شادی و احساس کسالت از فعالیت­ها و برنامه­های یکنواخت زندگی، به سمت مصرف مواد از جمله سیگار و قلیان گرایش پیدا می­کنند. در همین راستا، بانکروف، جانسن، استرانگ و کارنس (63) معتقدند هیجان خواهی، سبب افزایش خطرپذیری در جهت کسب لذت می­شود و از سوی دیگر سبب می­شود آن­ها خطرات و پیامدهای منفی گرایش به این‌گونه رفتارها را برای خود ناچیز و خیلی پایین­تر از میزان واقعی آن ارزیابی‌ کنند و خود را در مقابل خطرات قوی و مصون بپندارند. فاولس (64) معتقد است سیستم فعال­ساز رفتاری قویی‌تر و افزایش انگیختگی در افراد هیجان­خواه باعث می­شود آن­ها نسبت به گرایش به مواد مخدر، آسیب­پذیرتر باشند.

به­طورکلی می­توان گفت با توجه به تنوع­طلبی، مخاطره­جویی و حساسیت نسبت به یکنواختی افراد هیجان خواه درصورتی‌که شرایط مناسب جهت تجربه­ی هیجان و تخلیه­ی انرژی این افراد فراهم نباشد گرایش به سمت مصرف سیگار و قلیان در آن­ها افزایش می­یابد. به­خصوص در شهرهایی که امکان گذراندن اوقات فراغت به‌خوبی فراهم نیست، این افراد بیشتر در معرض استفاده از روش­های غیرمنطقی همانند مصرف سیگار و قلیان برای کسب هیجان می­باشند.

نتایج نشان داد تکانشگری با مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معنا­داری دارد. این نتایج همسو با یافته­های پیشین (66، 65) است. وردجوگارسیا و همکاران (66) در پژوهشی دریافتند که تکانشگری ارتباط روشنی با سوءمصرف مواد دارد. لی و همکاران (65) نیز در پژوهشی دریافتند که مصرف­کنندگان مواد نمرات بالاتری در تکانشگری دریافت می­کنند و عملکرد ضعیف­تری را در کنترل بازداری مانند توقف زمان واکنش نشان می­دهند.

 

جدول 4: مشخصه­های آماری رگرسیون گام‌به‌گام نیمرخ خطر مصرف مواد بر مصرف سیگار و قلیان (201 = n) T Beta B F Df R2 R متغیر پیش­بین گام متغیر ملاک 66/14*** 72/0 04/0 97/214*** (199، 1) 52/0 72/0 نگرش به مصرف مواد اول مصرف سیگار 13/10*** 61/0 04/0         نگرش به مصرف مواد دوم در طول عمر 07/3** 18/0 03/0 74/116*** (198، 2) 54/0 74/0 نگرش والدین به مصرف مواد     18/9*** 56/0 03/0         نگرش به مصرف مواد سوم   30/3*** 20/0 03/0         نگرش والدین به مصرف مواد     76/2** 14/0 02/0 97/82*** (197، 3) 55/0 75/0 تکانشگری     17/6*** 40/0 03/0 38/12*** (199 ، 1) 16/0 40/0 نگرش به مصرف مواد اول کشیدن قلیان 71/4*** 33/0 03/0         نگرش به مصرف مواد دوم در طول عمر 64/2*** 18/0 02/0 12/23*** (198، 2) 19/0 44/0 هیجان خواهی     73/4*** 32/0 03/0 35/22*** (199 ، 1) 10/0 32/0 نگرش به مصرف مواد اول تمایل به مصرف 23/5*** 35/0 03/0         نگرش به مصرف مواد دوم سیگار 62/2-** 18/0- 02/0 93/14*** (198 ، 2) 13/0 36/0 مهارت اجتماعی     62/4*** 32/0 03/0         نگرش به مصرف مواد سوم   33/3-*** 25/-0 03/0         مهارت اجتماعی     19/2* 17/0 02/0 74/11*** (197 ، 3) 15/0 39/0 تعارضات خانوادگی     98/4*** 42/0 04/0         نگرش به مصرف مواد جهارم   36/3-*** 29/0- 03/0         مهارت اجتماعی     71/2** 21/0 02/0         تعارضات خانوادگی     04/2* 18/0 04/0 99/9*** (196 ، 4) 17/0 41/0 نگرش والدین به مصرف مواد     14/5-*** 34/0- 07/0 43/26*** (199 ، 1) 12/0 34/0 احساس تعهد به مدرسه اول تمایل به کشیدن 66/2-*** 22/0- 04/0         احساس تعهد به مدرسه دوم قلیان 55/2** 20/0 03/0 85/16*** (198 ، 2) 14/0 38/0 نگرش به مصرف مواد     60/3-*** 32/0- 07/0         احساس تعهد به مدرسه سوم   83/2** 23/0 03/0         نگرش به مصرف مواد     64/2-** 20/0- 06/0 90/13*** (197 ، 3) 17/0 42/0 نظارت خانواده     71/2-** 25/0- 5/0         احساس تعهد به مدرسه چهارم   69/2** 21/0 03/0         نگرش به مصرف مواد     82/2-** 22/0- 07/0         نظارت خانواده     09/2* 12/0 02/0 69/11*** (196 ، 4) 19/0 44/0 ­بی­نظمی محیط اجتماعی     *= P< ؛ 05/0 **= P< ؛ 01/0***= P< 001/0

تکانشگری؛ یعنی تمایل به انتخاب پاداش­های کم ولی سریع، در برابر پاداش­های بزرگ‌تر ولی دیررس (67) و مطالعات بسیاری مؤید تمایل بیشتر افراد سیگاری نسبت به غیر سیگاری‌ها به انتخاب مقادیر کمتر ولی فوری­تر پاداش می­­باشند (68). درواقع، تکانشگری سه ویژگی اساسی دارد: رفتار شتاب­زده، برنامه­ریزی نشده، بدون فکر و مستعد اشتباه که ترکیب این ویژگی­ها سبب انجام رفتار سوءمصرف مواد می­شود (69). به‌عبارت‌دیگر، ازآنجایی‌که افراد سیگاری نسبت به گروه سالم دارای عملکرد پایین­تری در کنترل مهاری هستند (70) در صورت روبه­رو شدن با محرک­ها شروع به کشیدن سیگار می­کنند که این اثر می­تواند به دلیل تأثیر سیگار بر مدارهای عصبی مرتبط با کنترل مهاری همانند قشر پیش­پیشانی جانبی قشر کمربندی پیشین و قشر حدقه­ای پیشانی باشد (71). همچنین پژوهش­ها نشان داده است افراد سیگاری، در تصمیم­گیری نقص دارند که خود سبب می­شود تصمیم­گیری­های تکانه­ای و پرخطرتری اتخاذ کنند (72). درواقع، این افراد به دلیل نقص در تصمیم­گیری انتظار تقویت و دریافت ذهنی بیشتری از سیگار دارند و دارای حرص و وَلَعِ بیشتری جهت مصرف سیگار به هنگام روبه­رو شدن با محرک­های سیگار هستند (73).

نتایج نشان داد حساسیت به اضطراب با مصرف سیگار در طول عمر و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معناداری دارد. این نتایج همسو با یافته­های پیشین (19، 17، 15) است. انصاری و همکاران (17) معتقدند که احساس لذت از کشیدن سیگار و کاهش اضطراب به‌واسطه‌ی آن، مهم‌ترین عامل مصرف سیگار است. افراد مصرف­کننده­ی سیگار و قلیان در شرایط استرس­زا قادر به تحمل شرایط ناخوشایند نیستند و حساسیت آن­ها به ناراحتی روانی و عاطفی، منجر به این می­شود که آن­ها برای تنظیم تجارب شناختی خود به مصرف سیگار و قلیان روی‌آورند. در همین راستا، پژوهش­ها نشان داده است که احساس و ادراک اضطراب در افراد سیگاری بر سیگار کشیدن مقدم است (74) و افراد سیگاری در مواقعی که استرس بیشتری دارند، نسبت به زمانی که اضطراب کمتری دارند بیشتر سیگار می­کشند و کسانی که سیگار را ترک می­کنند درصورتی­که اضطراب داشته باشند، دوباره به سیگار کشیدن روی می­آورند (75) درواقع، دانش­آموزان موقع مواجهه با استرس و هیجانات منفی به مصرف سیگار و قلیان می­پردازند و از سیگار و قلیان به­عنوان ابزاری برای تعدیل هیجانات منفی خود همانند اضطراب استفاده می­کنند.

نتایج مشخص کرد تعارضات خانوادگی با مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، تمایل به مصرف سیگار، مصرف قلیان در طول عمر و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معنا­داری دارد. این نتایج همسو با یافته­های پیشین (76، 10) است و نتایج این پژوهش­ها نشان داده است نوجوانانی که در خانواده­هایی پرتنش زندگی می­کنند و پیوند ضعیف با خانواده خود دارند، بیشتر در معرض خطر مصرف سیگار و قلیان هستند. در همین راستا پژوهش­های مرکز پیشگیری از سوءمصرف مواد (10) نشان می­دهد که اختلال در کارکرد خانواده و پیوند ضعیف بین والدین و فرزندان، سبب گرایش نوجوانان به سمت مصرف مواد می­شود. همچنین تیلسون و همکاران (76) نشان دادند که ارتباط مناسب بین والدین و فرزندان و وجود فضای آرام و خالی از تنش در خانواده، نقش محافظتی در پیشگیری از گرایش جوانان به مصرف سیگار و قلیان ایفا می­کند.

همچنین نتایج نشان داد نگرش والدین با مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، مصرف قلیان در طول عمر و در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معناداری دارد. بنابراین برای دانش­آموزان، نظر خانواده برای مصرف قلیان و سیگار از اهمیت بالایی برخوردار است که این موضوع نشان­دهنده­ی تأثیر شگرف و نقش خانواده در شروع مصرف مواد دخانی در نوجوانان است. در همین راستا، فلی و همکاران (77) معتقدند داشتن والدین سیگاری پیش‌بینی کننده‌ی کشیدن سیگار در دانش­آموزان است و والدین از طریق یادگیری مشاهده­ای و انتقال نگرش توأم با پذیرش به فرزندان، آن­ها را در معرض خطر مصرف مواد قرار می­دهند (78). همچنین بر اساس نظریه­ی یادگیری ـ  اجتماعی ـ شناختی بندورا، نوجوانان باورهای خود را در مورد سوء­مصرف مواد از الگوهای نقش به­خصوص والدین مصرف­کننده کسب می­کنند و مواجهه و ارتباط با والدینی که مصرف­کننده­ی مواد هستند، باورهای ویژه­ای را در فرد شکل می­دهد که به سوء­مصرف مواد می­انجامد (79).

نتایج نشان داد نظارت خانواده با مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، تمایل به مصرف سیگار، مصرف قلیان در طول عمر و در یک ماه گذشته رابطه­ی معنا­داری دارد. این نتایج همسو با یافته­های پیشین  (81، 80) است. دیشون و مک­ماهون (80) معتقدند سطوح نظارت والدین بر روی دانش­آموزان به­عنوان متولی پایگاه امن، همچون عامل اولیه­ی حفاظت کننده در رفتارهای پرخطر عمل می­کند و اعمال محدودیت،  نظارت و کنترل بر رفتارهای نوجوان توسط والدین به­ویژه مادر نقش مهمی در کاهش خطر رفتارهای انحرافی دارد (81). این نتایج نشان می­دهد که فقدان یا ضعف نظارت خانواده، احتمال کشیدن سیگار و قلیان را افزایش   می­دهد. درهمین راستا و بر اساس نظریه­ی بروک و همکاران (42)، پیوند بین کودک و والدین به­عنوان مهم‌ترین عامل حفاظت کننده در برابر مصرف مواد است و رعایت قوانین و مقررات محکم و انعطاف­پذیر، سبب پیشگیری از مصرف مواد به­ویژه سیگار و قلیان در دانش­آموزان و نوجوانان می­شود. از طرف دیگر، مصرف مواد توسط والدین با ایجاد اختلال در کارکرد خانواده و کاهش نظارت بر رفتار دانش­آموزان، احتمال مصرف مواد را در نوجوانان افزایش می­دهد (79). همچنین از دیدگاه نظریه­ی کنترل اجتماعی، مصرف مواد در نوجوانانی که نظارت کافی از طرف والدین روی رفتارهای خود دریافت می­کنند و روابط عاطفی و هیجانی نزدیکی با والدین خود دارند، بسیار کمتر خواهد بود (82).

علاوه بر یافته‌های فوق، نتایج مشخص کرد بی­نظمی محیط اجتماعی با مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، تمایل به مصرف سیگار، مصرف قلیان در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معناداری دارد. این نتایج نشان می­دهد بی­نظمی محیط اجتماعی با مصرف سیگار و قلیان در ارتباط است و همسو با یافته­های قبلی (83) است. موسای و همکارام (83) معتقدند محیط­های اجتماعی آلوده بر مصرف سیگار توسط نوجوانان و جوانان تأثیر می­گذارد. در تبیین این یافته­ها می­توان گفت که در دسترس بودن سیگار در همه مکان­ها و این نکته که قلیان نسبت به سایر مواد دخانی به سهولت و فراوانی بیشتر در سطح رستوران­ها، قهوه­­خانه­های سنتی و سایر مکان­ها در دسترس دانش­آموزان قرار دارد و نیز قُبحِ اجتماعی کمتر آن نسبت به سایر مواد، سبب می­شود نوجوانان خیلی آسان به مصرف آن روی بیاورند. در تأیید این نتایج مدل رشد اجتماعی هاوکینز و وایس (40) معتقد است بی­نظمی اجتماعی یکی از سه عامل سست شدن تعهد فرد به جامعه و تعلق شکننده به الگوهای نقش است که سبب می­شود افراد به سمت مصرف مواد گرایش پیدا کنند.

نتایج نشان داد احساس تعهد به مدرسه با هر 6 مؤلفه‌ی مصرف سیگار در طول عمر و در یک ماه گذشته، تمایل به مصرف سیگار، مصرف قلیان در طول عمر، در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معناداری دارد. این نتایج همسو با یافته­های پیشین (85، 84) است. مدرسه، اولین نهاد اجتماعی مؤثر در زندگی نوجوانان بوده (86) و فرصت­ها، کیفیت زندگی و رفتارهای نوجوان را تعیین می­کند و تأثیری منحصربه‌فرد و عمیق بر زندگی نوجوان می­گذارد. مدرسه، یکی از عوامل مهم در ایجاد یا پیشگیری از سوءمصرف مواد است (87) و زمانی که نوجوان احساس پیوستگی به مدرسه­ی خود داشته باشد، کمتر احتمال دارد که در رفتارهای مصرف مواد درگیر شود (84). از سویی دیگر، پژوهش­ها نشان داده است که عدم تعلق به مدرسه با خلاف­کاری و سوء رفتار در مدرسه همانند تقلب و سرپیچی از قوانین مدرسه و رفتارهای پرخطر همانند سوءمصرف مواد ارتباط دارد (85). همچنان که زاده­محمدی (88) معتقد است التزام به مدرسه، بالاترین سهم را در پیش­بینی خطرپذیری نوجوانان در برابر سوءمصرف دارد.

همچنین نتایج نشان داد فضای روانی ـ اجتماعی مدرسه با مصرف سیگار در طول عمر و مصرف سیگار در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معنا­داری دارد. همان‌گونه که مک­نلی (89) تأکید می­کند ابعاد گوناگون مدرسه، تأثیرات متفاوتی را بر رفتارهای پرخطر دانش­آموزان دارد. وجود فضای روانی ـ اجتماعی مثبت و حاکمیت ارتباط صمیمانه بین دانش­آموزان و کارکنان مدرسه، باعث تقویت احساس تعهد دانش­آموزان به مدرسه و تحصیل شده و آنان را در برابر رفتارهای پرخطر محافظت می­کند. در تأیید این یافته کامفر و ترنر (41) با ارائه‌ی الگوی بوم­شناسی اجتماعی اظهار می­دارند که مهم‌ترین علت سوء­مصرف مواد در نوجوانان، فشار روانی مرتبط با مدرسه است. نوجوانانی که مدرسه را سخت و پر­استرس ادراک می­نمایند، از فعالیت­های مدرسه­ای گریزان شده و همسالان منحرف را به‌منزله‌ی گریزگاهی برای رهایی از فشار روانی انتخاب می­کنند.

نتایج نشان داد ناامیدی با مصرف سیگار در طول عمر و مصرف سیگار در یک ماه گذشته و تمایل به مصرف قلیان رابطه­ی معناداری دارد. این نتایج نشان می­دهد که دانش­آموزان ناامید نسبت به خود، زندگی و آینده، تمایل بیشتری به مصرف سیگار و قلیان دارند و همسو با یافته­های قبلی (91، 90) است. نارنجی­ها (90) از هدفمندی و امید به آینده به­عنوان عامل محافظتی در برابر مصرف مواد اشاره کرد است. همچنین بروک و همکاران (91) طی پژوهشی در زمینه عوامل محافظتی و خطرزا در نوجوانان برای مصرف الکل و مواد مخدر دریافتند که جهت­گیری پیشرفت، تأثیری محافظتی دارد که می­­تواند اثرات مصرف مواد توسط همسالان را تعدیل نماید.

برای پیش­بینی سهم عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی در مصرف سیگار و قلیان درنوجوانان، از روش تحلیل رگرسیون چندمتغیری به شیوه­ی­ گام‌به‌گام استفاده شد، نتایج نشان داد که نگرش والدین به مصرف مواد می­تواند مصرف و تمایل به مصرف سیگار و قلیان را صورت مثبت پیش­بینی نماید. همچنین نگرش والدین به مصرف مواد می­تواند مصرف و تمایل به مصرف سیگار، تکانشگری مصرف سیگار و هیجان­خواهی مصرف قلیان در طول عمر، مهارت اجتماعی و تعارض خانوادگی تمایل به مصرف سیگار و احساس تعهد به مدرسه، نظارت خانواده و بی­نظمی محیط اجتماعی تمایل به مصرف قلیان را پیش­بینی ­نماید که باتوجه به همبستگی­های گزارش‌شده بین متغیرهای فوق­الذکر این پیش­بینی­ها منطقی به نظر می­رسد.

به­طور خلاصه و بر اساس یافته­های پژوهش حاضر، مصرف سیگار و قلیان در نوجوانان یک پدیده­ی چندعاملی است؛ بنابراین مداخلات پیشگیرانه باید چند سطحی بوده و عوامل خطرساز را  در حیطه­های متعدد فردی، اجتماعی و خانوادگی هدف قرار دهند. در واقع، این نتایج نشان داد در بین عوامل تعیین­کننده­ی گر­ایش به مصرف سیگار و قلیان، متغیرهای روان­شناختی در سطوح فردی، اجتماعی و خانوادگی از اهمیت خاصی برخوردار هستند و به نظر می­رسد در کنار تأثیر عوامل زیستی، باید از اهمیت گرایش­های روان­شناختی در تمایل افراد به مصرف سیگار و قلیان نیز سخن گفت.

انجام این پژوهش با محدودیت‌هایی همراه بود: محدودیت نخست این پژوهش این بود که نمونه­ی این پژوهش را پسران تشکیل داده­اند. بنابراین در تعمیم نتایج به دختران لازم است احتیاط شود. کنترل نکردن عوامل جمعیت­شناختی ازجمله وضعیت اقتصادی و طبقه­ی اجتماعی افراد نیز از دیگر محدودیت‌های این پژوهش بود. امید می­رود در پژوهش­های آتی با انجام بررسی­های طولی و کنترل هرچه بیشتر عوامل جمعیت شناختی دخیل در مصرف سیگار و قلیان، راه بر شناخت علت­های مؤثر در مصرف سیگار و قلیان هموار شود  تا بتوان با تکیه بر یافته­های پژوهشی برای ترک آن­ها برنامه­ریزی علمی و مؤثر انجام داد. چراکه  نتیجه­گیری در خصوص علیت، نیازمند بررسی­های طولی است. یکی دیگر از محدودیت‌های مطالعه­ی حاضر این است که این پژوهش در جمعیت شهری انجام شده است. لذا توصیه می­شود مطالعات مشابهی هم در جامعه­ی روستایی   به­ویژه در مورد استعمال قلیان انجام شود و الگوی استعمال آن در شهر و روستا با هم مقایسه گردد.

با توجه به پیامدهای منفی گسترده­ی مصرف سیگار و قلیان و نیز شیوع قابل‌توجه آن­ها در جمعیت ایران به نظر می­رسد لازم است که اقدامات پیشگیرانه­ی مفید و کارآمدی که مبتنی بر تبیین­ها و شواهد علمی معتبر و قابل‌اعتماد باشند، صورت گیرد. لذا با توجه به نتایج پژوهش­ حاضر می­توان پیشنهادهای کاربردی ذیل را در سه حیطه­ی فردی، اجتماعی و خانوادگی ارائه داد:

الف) ازآنجا­که مصرف سیگار در بین نوجوان بسیار شایع است و نظر به این­که مصرف سیگار مقدمه­ای برای مصرف سایر مواد است (92) برنامه­های پیشگیری باید سیگار را هدف خود قرار دهند. با توجه به نقش متغیرهای فردی و روان‌شناختی مانند تکانشگری، ناامیدی، فقدان مهارت‌های اجتماعی، نگرش نسبت به سیگار و قلیان، آموزش مهارت‌های زندگی به نوجوانان برای ایجاد تغییر در مؤلفه‌های فوق بسیار مهم است و می‌تواند در کاهش مصرف سیگار و قلیان مؤثر واقع شود.

ب) همچنین، باوجود توجه جهانی به مخاطرات ناشی از سیگار که اخیراً شدت گرفته، به نظر می­رسد نسبت به انواع محلی دخانیات همانند قلیان غفلت بزرگی وجود دارد. شاهد این امر عدم وجود برنامه آموزشی و پژوهشی در مقابل این نوع از دخانیات است. این در حالی است که مصرف آن همچون سیگار دارای مخاطرات جدی برای سلامت است. از سویی دیگر و ازآنجاکه قلیان کشیدن در فرهنگ ما امری پذیرفتنی است و به‌وفور در خانواده­ها استعمال می­شود، بنابراین آگاه­سازی نوجوانان، خانواده­ها و جامعه در جهت پیشگیری از تمایل به مصرف قلیان و لزوم حذف فرهنگی آن، می­بایست در دستور کار متصدیان بخش سلامت و رسانه­ی کشور قرار گیرد. لذا  شایسته است اطلاع­رسانی رسانه­های جمعی و فرهنگ­سازی نسبت به مضرات قلیان و نظارت بیشتر بر عدم مصرف قلیان در اماکن عمومی برای کاهش مصرف قلیان، امری لازم و پراهمیت شمرده شود.

ج) همچنین با توجه به روند رو به رشد میزان مصرف سیگار و قلیان در بین دانش­آموزان، تدوین برنامه­ی جامع پیشگیری از این پدیده­ها ضروری است که باید موردتوجه متولیان امر قرار گیرد. برای مثال، یکی از برنامه­های مهم پیشگیری از گرایش دانش­آموزان به مصرف سیگار و قلیان، برنامه­ریزی فعالیت­های جایگزین برای افرادی است که از سیگار و قلیان برای پر کردن اوقات فراغت خود استفاده می­کنند، این موارد، می­تواند شامل فعالیت­های فرهنگی، برگزاری مسابقات ورزشی، فعالیت جمعی و اردوی تفریحی باشد. لازم به ذکر است با توجه به گرایش نوجوانان سنین پایین به مصرف سیگار و قلیان که بسیار نگران­کننده است، برنامه­های پیشگیری باید کودکان و نوجوانان را در سنین پایین آماج مداخله قرار دهند.

از آنجا که خانواده­های دانش­آموزان، نقش اساسی در نظارت بر معاشرت و تعاملات فرزندان و توجه به نیازهای عاطفی و مادی آنان دارند، بنابراین آموزش خانواده­ها از طریق رسانه­های گروهی پیرامون داشتن نقش محوری در گرایش فرزندانشان به سیگار و قلیان و مضرات آن و توجه بیشتر خانواده­ها به لزوم نظارت صحیح فرزندان  امری است که باید در برنامه­ریزی­های رسانه­ها موردتوجه قرار گیرد.

References

1. Arnett JJ. The developmental context of substance use in emerging adulthood. J Drug Issues. 2005; 35: 235−53.
2. Center for Disease Control and Prevention. Tobacco use United States. Morbidity and Mortality Weekly Report.  1999; 48; 986-93.
3. Griesbach D, Amos A, Currie C. Adolescent smoking and family structure in Europe. Soc Sci Med. 2003; 56:41-52.
4. Mohamadkhani Sh. Prevalence of Cigarette Smoking, Alcohol Drinking and Illegal Drugs Use among Iranian Adolescents. J Kerman Univ Med Sci. 2012; 19(1): 32-48.
5. Ellickson SL, Tucker JS, Klein DJ, McGuigan KA. Prospective risk factors for alcohol misuse in late adolescence. J Stud Alcohol. 2001; 62; 773−82.
6. Wills TA. The role of life events, family support, and competence in adolescent substance use: A test of vulnerability and protective factors. Am J Commun Psychol. 1992; 20: 349−74.
7. Andrews JA, Tildesley E, Hops H, Li F. The influence of peers on young adult substance use. Health Psychology. 2002; 21: 349−57.
8. Wright DR, Fitzpatrick KM. Psychosocial correlates of substance use behaviors among African American youth. Adolescence. 2004; 39; 653-73.
9. Jackson KM, & Sher KJ. Alcohol use disorders and psychological distress: A prospective state-trait analysis. J Abnorm Psychol. 2003; 112: 599−613.
10. Center for Substance Abuse Prevention. Science-Based Substance Abuse Prevention: A Guide. Substance Abuse and mental Health Services Administration, Center for Substance Abuse Prevention. 2001.
11. Epstein JA, Griffin KW, & Botvin GJ. A Model of Smoking among Inner-City Adolescents: The Role of Personal Competence and Perceived Social Benefits of Smoking. Prev Med. 2000; 31: 107–14.
12. Henderson S, Lewis IC, Howell RH, & Rayner KJ. Mental health and the use of alcohol, tobacco, analgesics and vitamins in a secondary school population. Acta Psychiat Scand.1981; 63: 186-9.
13. Epstein JA, Botvin GJ, & Diaz T. Social influence and psychological determinants of smoking among inner-city adolescents. Journal of Child and Adolescent Substance Abuse.1999; 8(3): 1-19.
14. Hebert KK, Cummins SE, Hernández S, Tedeschi GJ, & Zhu SH. Current major depression among smokers using a state quit line. Am J Prev Med. 2011; 40(1): 47-53.
15. Romans SE, McNoe BM, Herbison GP, Walton VA, Mullen PE. Cigarette smoking and psychiatric morbidity in women. Aust NZ J Psychiat. 1993; 27: 399-404.
16. Wills TA, & Stool miller M. The role of self-control in early escalation of substance use: A time varying analysis. J Consult Clin Psych. 2002; 70: 986–97.
17. Ansari R, Khosravi A, Mokhtari M. Prevalence and cause of smoking in the medicine students. Koomesh. 2007; 9(1): 21-6. [Persian]
18. Epstein JA, Botvin GJ, Diaz T. Social influence and psychological determinants of smoking among inner-city adolescents. Journal of Child and Adolescent Substance Abuse. 1999; 8(3): 1-19.
19. Kear ME. Psychosocial determinants of cigarette smoking among college students. Journal of Community Health Nursing. 2002; 19(4): 245-257.
20. Vickers KS, Patten CA, Lane K. Depressed versus non-depressed young adult tobacco users: Differences in coping style. 2003.
21. Kardia SLR, Pomerleaub CS, Rozeka LS, & Marks JL. Association of parental smoking history with nicotine dependence, smoking rate, and psychological cofactors in adult smokers. Addict Behav. 2003; 28: 1447–52.
22. Johnson JG, Cohen P, Pine DS, Klein DF, Kasen S, Brook JS. Association between cigarette smoking and anxiety disorders during adolescence and early adulthood. JAMA-J Am Med Assoc. 2000; 284; 2348-51.
23. Kiter G, Ucan ES, Ceylan E, Kilinc O. Water-pipe smoking and pulmonary functions. Respir Med. 2000; 94(9):
24. 891-4.
25. Maziak W, Eissenberg T, Rastam S, Hammal F, Asfar T, Bachir ME, et al. Belief and attitude related to narghile (waterpipe) smoking among university student in Syria. Ann Epidemiol. 2004; 14: 646-54.
26. Maziak W, Ward KD, Afifi Soweid RA, Eissenberg T. Tobacco smoking using a waterpipe: A re-emerging strain in a global epidemic. Tob Control. 2004; 13(4): 327-33.
27. Mohammad K, Noorbala AA, Majdzadeh SR, Karimloo M. Trend of smoking prevalence in Iran from 1991 to 1999 based on two national health survey. Hakim Res J. 2001; 3(4): 290-7. [Persian]
28. Aryanpour M, Sharifi H. Smoking. 1st ed. Tehran, Iran: Baraye Farda Publication. 2003; 14-21. [Persian]
29. Sepetdjian E, Shihadeh A, Saliba NA. Measurement of 16 polycyclic aromatic hydrocarbons in narghile waterpipe tobacco smoke. Food Chem Toxicol. 2008; 46(5): 1582-90.
30. Primack BA, Walsh M, Bryce C, Eissenberg T. Water-pipe tobacco smoking among middle and high school students in Arizona. Pediatrics. 2009; 123(2): 282-8.
31. Al-Fayez SF, Salleh M, Ardawi M, Zahran FM. Effects of sheesha and cigarette smoking on pulmonary function of Saudi males and females. Trop Geogr Med. 1988; 40(2):115-23.
32. Momenan AA, Sarbandi Zabul F, Etemadi A, Azizi F. Waterpipe smoking among adolescent students: a cross sectional study in district 13 of Tehran. Hakim Medical Journal. 2007; 6(3); 135-44.
33. Taraghi Jah S, Hamdiye M, Yaghubi M. Predictor factors of shisha in Government University. Pajouhesh Dar Pezeshki. 2011; 34(4): 249-56. [Persian]
34. Martinasek MP, McDermott RJ, Martini L. Waterpipe (hookah) tobacco smoking among youth. Curr Probl Pediatr Adolesc Health Care. 2011; 41(2): 34-5.
35. Mary P, Martinasek MP, McDermott RJ, Martini L. Waterpipe (Hookah) Tobacco Smoking Among Youth. Curr Probl Pediatr Adolesc Health Care. 2011; 41:34-57
36. Maziak W, Eissenberg T, Rastam S, Hammal F, Asfar T, Bachir ME, et al. Beliefs and attitudes related to narghile (waterpipe) smoking among university students in Syria. Ann Epidemiol. 2004; 14(9): 646-54.
37. Botvin JG. Preventing drug abuse in schools: social and competence enhancement approaches targeting individual-level etiological factors. Addictive Behavior. 2000; 25: 887-97.
38. Scheier LM, Botvin GJ, & Griffin KW. Preventive intervention effects on developmental progression in drug use: Structural equation modeling analyses using longitudinal data. Prevention Science. 2001; 2: 89–100.
39. Petraitis J, Flay BR, & Miller TQ. Reviewing theories of adolescent substance abuse: Organizing pieces of the puzzle. Psychological Bulletin. 1995; 117: 67-86.
40. Bandura A. Social foundations of thought and action: a social cognitive theory. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall. 1986.
41. Hawkins JD, Weiss JG. The social development model: An integrated approach to delinquency prevention. The Journal of Primary Prevention. 1985; 6: 73- 97.
42. Kumpfer KL. & Turner CW The social ecology model of adolescent substance abuse: Implications for prevention. International Journal of the Addictions. 1991; 25, 435-463.
43. Brook JS, Brook DW, Gordon AS, Whiteman M, & Chen P. The psychosocial etiology of adolescent drug use: A family interactional approach. Genetic, Social and General Psychology Monographs. 1990; 116.
44. Lezzin N, Rolleri LA, & Taylor J. Parent-child connectedness: implication for research, intervention, and positive impacts on adolescent health. ERT Associates. 2004.
45. Jessor R, & Jessor SL. Problem behavior and psychosocial development: A Longitudinal study of youth. New York: Academic Press. 1997.
46. Oetting ER, & Beauvais E. Peer cluster theory: Drugs and the adolescent. Journal of Counseling and Development. 1986; 65: 17-22.
47. Kaplan HB, Martin SS, & Robbins C. Application of a general theory of deviant behavior: self-derogation and adolescent drug use. Journal of Health and Social Behavior. 1982; 23.
48. Epstein JA, Griffin KW, & Botvin GJ. A Model of Smoking among Inner-City Adolescents: The Role of Personal Competence and Perceived Social Benefits of Smoking. Preventive Medicine. 2000; 31: 107–114.
49. Botvin GJ, Griffin KW. Life Skills Training: Empirical Findings and Future Directions. The Journal of Primary Prevention. 2004; 25.
50. Hawkins JD, Catalano RF, & Miller JY. Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychological Bulletin. 1992; 112: 64–105.
51. Mohamadkhani Sh. Strategies for the prevention of drug abuse among students at risk identification, assessment and intervention. United Nations Office on Drugs and Crime in Iran (UNODC) and Drug control Headquarters. 2013.
52. Mohamadkhani Sh. Structural model of drug use in adolescents at risk:  Assess the direct and indirect effects of individual and social factors. Research in Psychological Health. 2007; 2:5-17.
53. Mohamadkhani Sh. Psychological empowerment program - the school community: health promotion with a focus on life skills training to at-risk students. United Nations Office on Drugs and Crime in Iran (UNODC) and Drug control Headquarters.2012a.
54. Mohamadkhani Sh. Primary prevention of addiction, with a focus on school. Drug control Headquarters. 2012b.
55. Mohamadkhani Sh. Structured and standardized questionnaire of risk factors and protective Alcohol, tobacco and other substances to identify students at risk: United Nations Office on Drugs and Crime in Iran (UNODC). 2006.
56. Mackay J, Crofton J. Tobacco and the developing world. Br Med Bull. 1996; 52:206-221.
57. Momenan AA, Sarbandizaboli F, Etemadi A, Azizi F. Pattern of waterpipe (ghalyan) use among intermediate and high school students: a crosssectional study in Tehran, Iran. Payesh Health Monit J. April 2007; 6(2): 135-144. [Persian]. 
58. Noorbala Mk, Majdzadeh AA, Karimloo, SR. Changes in the prevalence of smoking in Iran. (1370 - 1378) based on National health and disease. Hakim Medical Journal. 2000; 3(4)290- 297. [Persian]. 
59. Petraitis J, Flay BR, & Miller TQ. Reviewing theories of adolescent substance abuse: Organizing pieces of the puzzle. Psychological Bulletin. 1995; 117: 67-86.
60. Legrand FD, Gomà-i-Freixanet M, Kaltenbach ML, & Joly PM. Association between sensation seeking and alcohol consumption in French college students: some ecological data collected in "open-bar" parties. Personality and individual differences.  2007; 43; 1950-1959.
61. Hampson SE, Andrews JA, Barckley M. Childhood predictors of adolescent marijuana use: Early sensation-seeking, deviant peer affiliation, and social images. Addictive Behaviors. 2008; 33(9); 1140-1147.
62. Tonetti L, Adan A, Caci HD, Pascalis V, Fabbri M, Natale V. Morningness-eveningness preference and sensation seeking. European Psychiatry. 2010; 25(2); 111-115.
63. Zuckerman M, Eysenk SE, Eysenk HJ. Sensation Seeking in England and American Cross-cultural Age 8 Comparisons. Journal of Clinical Psychology. 1978; 46:139-149.
64. Bancroft J, Janssen E, Strong D, Carnes L. Sexual Risk-Taking in Gay Men: The Relevance of Sexual Reusability, Mood, and Sensation Seeking, Archives of Sexual Behavior. 2003; 32(6); 555-557.
65. Fowles DC. Electro dermal hypo reactivity and antisocial behavior: does anxiety mediate the relationship? Journal of Affective Disorders. 2000; 61(2, 3): 177-189.
66. Li R, Milivojevic V, Kemp K, Hong K, Sinha R. Performance monitoring and stop signal inhibition in abstinent patients with cocaine dependence. Drug and alcohol dependence. 2006; 85(3):205–12.
67. Verdejo-García A, Lawrence AJ, & Clark L. Impulsivity as a vulnerability marker for substance-use disorders: review of findings from high-risk research, problem gamblers and genetic association studies. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 2008; 32(4):777-779.
68. Richards JB, Mitchell SH, de Wit H, Seiden LS. Determination of discount functions in rats with an adjusting-amount procedure. Journal of the Experimental Analysis Behavior. 1997; 67: 353-366.
69. Ohmura Y, Takahashi T, & Kitamura N. Discounting delayed and probabilistic monetary gains and losses by smokers of cigarettes. Psychopharmacology. 2005; 182: 508-515.
70. Tous J, Vigil-colet A, Morales-vives F. The relationships between functional and dysfunctional impulsivity and aggression across different samples. The Spanish Journal of Psychology. 2008; 11(2):480–7.
71. Spinella M. Correlations between orbitofrontal dysfunction and tobacco smoking. Addict Biol. 2002; 7(4): 381-4.
72. Bolla K, Ernst M, Kiehl K, Mouratidis M, Eldreth D, Contoreggi C, et al. Prefrontal cortical dysfunction in abstinent cocaine abusers. J Neuropsychiatry Clin Neurosci. 2004; 16(4): 456-64.
73. Schilt T, Goudriaan AE, Koeter MW, van den Brink W, Schmand B. Decision making as a predictor of first ecstasy use: a prospective study. Psychopharmacology (Berl) 2009; 203(3): 519-27.
74. Grant S, Contoreggi C, London ED. Drug abusers show impaired performance in a laboratory test of decision making. Neuropsychologia. 2000; 38(8): 1180-7.
75. Parrott AC, Smoking cessation leads to reduced stress, but why? Inter J Addict. 1995; 30(11):1509-16.
76. Shiffman S. Cluster-analytic classification of smoking relapse episodes. Addict Behav. 1986; 11(3): 295-307.
77. Tilson EC, McBride CM, Lipkus IM, Catalano RF. Testing the interaction between parent-child relationship factors and parent smoking to predict youth smoking. J Adolesc Health. 2004; 35(3): 182-9.
78. Flay BR, Hu FB, Richardson J. Psychosocial predictors of different stages of cigarette smoking among high school students. Prev Me. 1998; 27(5 Pt 3): 9-18.
79. Petraitis J, Flay BR, Miller TQ. Reviewing theories of adolescent substance abuse: Organizing pieces of the puzzle. Psychological Bulletin. 1995; 117: 67-86.
80. Newcomb MD. Identifying High-Risk Youth: Prevalence and Patterns of Adolescent Drug Abuse. National Institute on Drug Abuse. 1995; 1-20.
81. Dishion TJ, & McMahon RJ. Parental monitoring and the prevention of child andadolescent problem behavior: A conceptual and empirical formulation.Clinical Child andFamily Psychology Review. 1998; 1(1): 61–75.
82. Magoon ME, & Ingersoll GM. Parental Modeling, Attachment, and Supervision asModerators of Adolescent Gambling.Journal of Gambling Studies. 2006; 22(1): 1-22.
83. Bahr SJ. Hoffmann JP. & Yang X. Parental and peer influences on the risk of adolescent drug use. The Journal of Primary Prevention. 2005; 26(6): 529–551.
84. Mosaii-Fard S. Study of effective factors on tendency of adolescents toward cigarette consumption, Available at:
85. Website of Shiraz University, www. Barandeh 24.com. (Accessed: June 2008).
86. Griffin KW, Botvin GJ, Scheier LM, Doyle MM, Christopher W. Common predictors of cigarette smoking, alcohol use, aggression, and delinquency among inner city minority youth. Addictive Behavior. 2002; 28(6):1141-8.
87. Voisin DR, Salazar LF, Crosby R, Dornbusch SM, Yarber WL, Staples-Horne M. Teacher connectedness and health-related outcomes among detained adolescents. Journal of Adolescent Health. 2005; 37(4):337-9.
88. Brown R, Evans WP. Extracurricular activity and ethnicity: Creating greater school connection among diverse student populations. Urban Education. 2002; 37(1):41-58
89. Kelishadi R, Ardalan G, Gheiratmand R, Delavari A, Heshmat R. Smoking behavior and its influencing factors in a national-representative sample of Iranian adolescents. Preventive Medicine. 2006; 42(6):423-6.
90. Zadehmohammadi A. Enquiring the effect of family structure, family environment and school connection on risk-taking of high school students in Tehran. Tehran: Family Research Center, Shahid Beheshti University; 2009. [In Persian].
91. McNeely C. Connection to School as an Indicator of Positive Development. Proceeding of the Paper prepared for and revised since the Indicators of Positive Development Conference. Washington, DC. 2003; 12-13.
92. Narenjiha H. Determine the characteristics of drug treatment and rehabilitation centers
    outpatient drug welfare organization during 1377-1381. Tehran. University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences. Daryush Institute. 2003.
93. Brook JS, Nomura C. & Cohen P. A network of influences on adolescent drug involvement: Neighborhood, school, peer, and family. Genetic, Social, and General Psychology Monographs. 1989; 113: 125-143.
94. Kandel DB, Yamaguchi K, Chen K. Stages of progression in drug involvement from adolescence to adulthood:  Further evidence for the gateway theory. J Stud Alcohol 1992; 53(5): 447-57.

 

 

Original Article

Relationship between Cigarette and Hookah Smoking with Individual, Family and Social Factors in Adolescents

 

*Shahram Mohammadkhani

Associate Prof. of Psychology, University of ‎Kharazmi, Tehran, Iran

 

Hasan Rezaee Jamaloei

Ph.D. Student, Young Researchers and Elite Club, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran.