تبیین چالش­های موجود در تدوین پایان نامه‌های دکتری عمومی بر اساس تجارب فارغ التحصیلان این رشته : یک مطالعه کیفی

محبوبه خورسندی ¹، فرزانه جهانی^*2، کتایون  وکیلیان³، هاجر صادقی⁴

¹ دانشیار، دکترای آموزش بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران

² کارشناس ، دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران

³ استادیار، دکترای بهداشت باروری ، دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران

⁴ مربی، کارشناسی ارشد آموزش پرستاری داخلی و جراحی، دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران

* نشانی نویسنده مسؤول: آدرس: اراک، سردشت، میدان بسیج، دانشگاه علوم پزشکی اراک ، معاونت آموزش و تحقیقات، فرزانه جهانی

E-mail: Jahani @arakmu.ac.ir

چکیده

زمینه­وهدف:پایان­نامه­ها یکی از مهم­ترین منابع پژوهشی دانشگاه­ها هستند. انجام پژوهش در رشته­های مختلف علوم پزشکی موجب ارتقا و پیشرفت علم پزشکی است واجرای هرچه بهتر پایان­نامه­های دانشجویی ازجایگاه خاصّی برخوردار است. شناخت چالش­های انجام پایان نامه دکترای عمومی و تبیین مشکلات روند اجرایی، می­تواند برنامه­ریزی آموزشی را در جهت اصلاح و ارتقای کیفیت این فرآیند کمک نماید. این مطالعه با هدف تبیین چالش­های انجام پایان­نامه دکترای عمومی صورت گرفته است.

موادّ وروش­ها: این مطالعه به روش کیفی و رویکرد آنالیز محتوی در سال 1391 انجام شد. جهت جمع­آوری اطّلاعات، از مصاحبه‌ی عمیق و نیمه ساختاریافته استفاده شد. نمونه­گیری به روش هدفمند انجام و تا اشباع کامل ادامه یافت. برای تجزیه و تحلیل داده­ها از روش تحلیل محتوای مرسوم استفاده گردید.

یافته­ها:20 دانشجوی فارغ­التحصیل پزشکی عمومی در پژوهش مشارکت داشتند.طبقات اصلی استخراج شده از داده­ها موانع آموزشی، موانع ساختاری و موانع نیروی انسانی به عنوان چالش­های انجام پایان­نامه دکترای عمومی بود و نقص آموزش، استراتژی آموزشی، موانع اداری، مالی، اجرایی، سرپرستی پایان­نامه، فقدان انگیزه و کمبود وقت به عنوان زیرطبقات استخراج گردید.

نتیجه­گیری:در این پژوهش موانع آموزشی، موانع ساختاری و موانع نیروی انسانی از مهم‌ترین چالش­های انجام پایان­نامه دکترای عمومی محسوب گردید. با توجّه به اهمیّت پایان نامه­های دانشجویی دکترای عمومی به‌عنوان بخشی از محور تحقیقات کشور، راهکارهایی مؤثّر نظیر کوتاه نمودن پروسه تصویب پایان­نامه­ها، افزایش بودجه‌ی پایان­نامه و برگزاری کارگاه­های روش تحقیق و مقاله نویسی برای دانشجویان و استادان راهنما جهت تعدیل این موانع توصیه می­گردد.

مقدمه

تهیه­ی پایان­نامه، آخرین بخش آموزشی دوره­ی دانشجویی دکتری پزشکی است. دانشجو موظّف است دریک زمینه­ی رشته‌ی پزشکی، زیر نظر استاد راهنما به پژوهش بپردازد. این درس 6 واحددرسی اجباری دانشجویان پزشکی را تشکیل می­دهد. براساس مادّه­ی 75 آیین­نامه‌ی آموزشی دوره‌ی دکتری عمومی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درسال 1371 به تصویب رسیده است (1). پایان­نامه در خود ارزیابی دانشجویان از توانایی­های ذهنی، مهارت­های تجربی و بالینی و همچنین میزان بلوغ علمی و منطقی آنان تأثیرگذار است. هم‌چنین نگارش پایان نامه مسیری برای یادگیری روش تحقیق ومهارت­های تحلیل انتقادی­ مقالات چاپ شده رابرای دانشجویان فراهم می­سازد(2). پژوهشی درکانادا نشان داد مهم­ترین موانع برای شرکت نمودن درپروژه­های تحقیقاتی دانشجویان پزشکی سه دانشکده­ی کانادا شامل مواردی از قبیل: زمان، دسترسی به استادان راهنما، آموزش روش­شناسی تحقیق و عدم دریافت بازخورد مناسب اززحمات آن­ها بود (3). دهقانی و همکاران بیان نمودند که، برگزاری سمینارهای علمی، حمایت مالی از پژوهشگران و هم‌چنین برقراری فضای علمی و پژوهشی دردانشگاه­ها کم‌ترین نمره­ی رضایت­مندی دانشجویان از فرآیند پایان­نامه را به خود اختصاص داده بود (4). مارش 6 عامل : سرپرستی پایان­نامه، توسعه­ی مهارت، فضای عمومی و علمی، فرآیند ارزیابی پایان­نامه (وضعیّت عمومی دفاع ازپایان نامه)، شفافیّت اهداف و انتظارات (شفافیّت انجام فعالیت پژوهشی) و زیر ساخت را دررضایتمندی دانشجویان از فرآیند پایان نامه عنوان نمود (5). درمطالعه­ی چنگیز و همکاران در اصفهان به ترتیب: تأمین بودجه، تصویب پیش نویس پایان­نامه، آموزش دانشجو برای نوشتن مقاله و راهنمایی دانشجو برای تحلیل و توصیف آماری نتایج جزو مشکل­ترین مراحل انجام پایان نامه­ها ذکر شده است (6). درپژوهش آیت اللهی و همکاران نیز، مهم‎ترین مشکلات اجرایی پایان نامه از نظر استادان راهنما، دسترسی به استادان راهنمای آمار، تأمین بودجه مناسب و اختصاص زمان مناسب برای راهنمایی دانشجویان ذکر گردیده است(7). اغلب دانشجویان پزشکی درانجام پایان نامه­های خود با موانع زیادی برخورد دارند، که سبب نگرانی و اضطراب آنان می­شود. شناخت نقاط ضعف و قوّت روند انجام پایان نامه­های پزشکی به مسؤولین آموزشی و پژوهشی این فرصت را خواهد داد، تا با مشکلات و موانع موجود آشنا شده و درجهت اصلاح این فرآیند برآمده و موجبات ارتقای کیفیّت پایان­نامه هارا فراهم آورند. اکثر مطالعات انجام شده درمورد ارزیابی کیفیّت پایان نامه­های پزشکی است. در جست‌وجوی محقّقان، مطالعه­ای در زمینه­ی مشکلات اجرای پایان­نامه­ی دکترای عمومی یافت نشد. اگرچه گسترش دامنه­ی  دانش در محدود نمودن چالش­های انجام پایان­نامه­ی دکترای عمومی نقش دارد؛ امّا، با در نظر گرفتن این که عمده­ی مطالعات انجام شده دراین زمینه به صورت کمی انجام شده است و تعیین تفکّر فرد در ارتباط با تفسیر موقعیّت در تحقیق کیفی و با مصاحبه عمیق امکان پذیر می­باشد، بدین جهت مطالعه‌ی حاضر با هدف، تبیین چالش‌های موجود در انجام پایان نامه­ی دکترای عمومی انجام گردید.

مواد و  روش ها

این پژوهش به صورت کیفی از نوع مصاحبه‌ی عمیق و با روش تحلیل محتوا مرسوم انجام شد. درتحلیل محتوا پژوهشگر به دنبال کشف حقایق از متن داده­ها است. تحلیل محتوا درواقع تحلیل نظا‌م‌داراطّلاعات حاصل از متون نوشته شده از صحبت­های مشارکت کنندگان است، که طی آن پژوهشگر می­کوشد تا حقایق را ازمتن داده­ها که حاصل مصاحبه‌ی عمیق با مشارکت کنندگان است، استخراج نماید و دریک قالب علمی ساده و قابل فهم ودرعین حال مبتنی بر اصول علمی به دیگران ارایه نماید؛ تا به عنوان دانش پایه درمطالعات بعدی و حتّی برنامه ریزی برای آینده مورد استفاده قرار گیرند(8). عرصه­ی مورد مطالعه دانشگاه علوم پزشکی اراک بود. شرکت کنندگان در این پژوهش 20 نفر از از فارغ التحصیلان رشته‌ی پزشکی عمومی بودند. آن‌ها به مناسب‌ترین روش نمونه‌گیری یعنی روش هدفمند انتخاب شدند. این پژوهش پس از تصویب در شورای پژوهش در آموزش وشورای پژوهشی دانشگاه ، در کمیته‌ی اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی نیز اراک با کد 5-140-91 تأیید شد. تمامی مصاحبه‌ها بعد از کسب رضایت نامه مکتوب ضبط گردید. نمونه گیری درابتدا با روش هدفمند  انجام گرفت وادامه یافت (8 و 9). پژوهشگران به دنبال نمونه‌هایی بودند که علاوه بر تجربه‌ی غنی در مورد موضوع تحقیق به ابراز بیان تجربیّات نیز تمایل داشته باشند.  تعداد 20 نفر (10 نفر خانم، 10 نفر آقا) از فارغ التحصیلان رشته‌ی پزشکی عمومی جهت جمع آوری یا تولید داده‌های غنی و مرتبط ، درمدّت دو ماه به صورت انفرادی مورد مصاحبه قرار گرفتند. به هرکدام از مشارکت کنندگان یک کد اختصاص یافت. پژوهشگر مسؤل مصاحبه هدف پژوهش را به مشارکت کنندگان توضیح داد. پس از آن مصاحبه به روش گفت‌وگوی دو طرفه انجام ­شد. مصاحبه‌کننده پس از برقراری ارتباط لازم، بیان شرح مختصری درباره‌ی فرآیند انجام پایان نامه می‌داد. مصاحبه با سؤال‌های باز با توجّه به سؤال اصلی پژوهش نظیر سؤالات زیر آغاز می‌شد. معمولاً اوّلین سؤال باز مصاحبه پرسش " موانع انجام پایان نامه در رشته‌ی پزشکی چه چیزی را در ذهن شما تداعی می­کند؟" بود. سایر سؤالات از این قبیل بودند: " لطفاً چگونگی انجام پایان نامه­ی خود را برای من توضیح دهید؟"، "لطفاً تجربه­ی خودرا ازموانع انجام پایان نامه در رشته‌ی پزشکی عمومی بیان بفرمایید" . لطفاً درمورد شرایط، حالات و مسایلی که با عث ایجاد مشکلاتی در  انجام پایان نامه شما می شد که مدیریّت آن سخت بود ، صحبت کنید؟". سپس سؤالات کاوشی برای ادامه و کامل شدن مصاحبه و دستیابی به داده های غنی‌تر بر اساس نوع پاسخ های مشارکت کنندگان مطرح می­گردید. که این سؤال‎‌ها تفسیری و توضیحی متناسب با صحبت­های مشارکت کنندگان انتخاب می­شد.

میانگین مدّت مصاحبه با مشارکت کنندگان حدود 40 دقیقه بود. تعداد جلسات مصاحبه بین یک تا دو جلسه متغیّر بود. تمامی متن مصاحبه ها با دستگاه پخش قابل حمل  ضبط می شد و طی 24 ساعت کلمه به کلمه به صورت دستنویس، نگارش می گردید . مصاحبه با مشارکت کننده تا اشباع مفهومی داده ها، ادامه یافت . اشباع داده ها سطحی است که اطّلاعات و داده های جدیدی برای تکمیل طبقات با ادامه مصاحبه ها به‌دست نمی آید( 9 و 8).

برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش تحلیل محتوای مرسوم استفاده شد. مصاحبه‌ها به صورت دیجیتالی ضبط و سپس کلمه به کلمه تایپ شد. موارد مکتوب بارها مورد بررسی قرار گرفت و واحدهای معنایی به صورت جملات و پاراگراف از صحبت ها استخراج گردید. سپس کدهای اوّلیه مشخص و کدهای باز استخراج شد. کدهایی که موضوع واحدی را مطرح می نمودند در یک طبقه قرار گرفتند و کدهای اصلی و محوری مشخص شد. در نهایت طبقات تلخیص و مفهوم مرکزی هر طبقه  بیان و مفهوم اصلی استخراج شد. به منظور افزایش اعتبار کدها، تمامی متن مصاحبه‌ها و لیست طبقات توسّط سایر همکاران پژوهشگر مورد بازبینی قرار می گرفت و فرآیند کنترل توسّط سایر اعضا انجام شد.کدگذاری اوّلیّه‌ی هرمصاحبه درمرحله‌ی اوّلیّه‌ی آنالیز به مصاحبه شونده برگردانده شد تا صحت و سقم آن‌ها را تعیین نمایند (8 ) و در صورت تأیید، کدها معتبر شناخته می شد و کدهایی که ازنظر شرکت کنندگان بیانگر دیدگاه آن‌ها نبود، اصلاح می شد. نمونه گیری با حدّاکثر تنوّع (انتخاب مشارکت کنندگان مختلف از لحاظ سن، جنس ، سطح تجربه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و آموزشی ) سبب می‌شد که اعتبار داده­ها بیشتر شود(8 و 9). ازطرف دیگر اعتبار یافته‌ها با قراردادن بخش‌های مختلف طبقات دراختیار بعضی ازاعضای هیأت علمی تأیید شد و مقایسه‌ی نظرات و تفاسیر آن‌ها که توافق زیادی رانشان می داد، مورد حمایت قرارگرفت (10- 8 ).

نتایج

تعداد20 نفر از فارغ التحصیلان رشته‌ی پزشکی که میانگین سنّی آن‌ها 01/3 ± 6/28بود، در مطالعه شرکت داشتند. از طریق تحلیل داده­های موجود موانع آموزشی، موانع ساختاری و موانع نیروی انسانی به عنوان درون مایه‌های اصلی چالش‌های انجام پایان نامه دکترای عمومی استخراج گردید. موانع آموزشی، ساختاری و نیروی انسانی به عنوان درون مایه‌های اصلی چالش‌های انجام پایان نامه دکترای عمومی و فقدان آموزش، شرایط آموزشی - علمی، موانع اداری، مالی، مشکلات اجرایی، سرپرستی پایان نامه، فقدان انگیزه و کمبود وقت به عنوان زیر طبقات استخراج گردید ( جدول شماره 1).  

موانع آموزشی

منظورازموانع آموزشی  فقدان آموزش و شرایط آموزشی – علمی بود که مراحل انجام پایان نامه را دچار اختلال نموده بود.

فقدان آموزش:

ازدیدگاه مشارکت کنندگان هیچ برنامه‌ی  مشخص و مدونی برای درس پایان نامه وجود ندارد و هیچ آموزشی درخصوص تدوین و نگارش پایان نامه و متدولوژی تحقیق وجود ندارد. مصاحبه شونده ای دراین خصوص بیان کرد  "راستش ماازاون ب بسم اله پایان نامه تا به آخر اونو بلد نبودیم و به صورت جسته و گریخته از همکلاسی های دیگمون یاد گرفتیم وپیشنویس پایان نامه رو تهیه کردیم".(مشارکت کننده 4).

طولانی بودن دوره‌ی پزشکی عمومی و زیاد بودن حجم درس‌ها، کارورزی های طولانی هم­زمان با انجام امور پایان نامه و نبود فضای علمی و عدم تبحر علمی استادان از جمله شرایط آموزشی – علمی  است که مشارکت کنندگان به آن اذعان داشتند. " با وجود کشیک‌های طولانی و دروس سنگین و پرحجم دیگه رمقی برام نمی­موند که بخوام به پایان نامه فکر کنم ولی هرطوری بود با هزار بدبختی پایان نامه ام رو تموم کردم "( مشارکت کننده 7). به عقیده‌ی مشارکت کنندگان فضای علمی و آموزشی مناسب دردانشکده پزشکی حاکم نبوده و درنتیجه دانشجویان بازخورد خوبی نگرفته و درحالت غیر فعّال باقی می مانند. "وقتی توی دانشکده هیچ سمینار یا کنگره علمی برگزار نمی­شود و محیط علمی و آموزشی نیست به تبع اون دانشجویان نیزعلاقه ای به انجام کار تحقیقاتی و علمی ازخودشون نشون نمیدن و دنبال این کارهانمیرن"(مشارکت کننده5). آشنا نبودن به موضوعات مهم و مورد تأیید شورای پژوهشی دانشگاه و عدم تبحر استادان درخصوص انتخاب موضوعی اصیل، علمی و غیرتکراری  از موضوعات فرعی مربوط به چالش‌های استراتژی آموزشی - علمی  بود. دانشجویی دراین خصوص بیان داشت : " اکثر دانشجویان و استادان راهنمای رشته‌ی پزشکی از موضوعات و عناوین که مورد نظر و تأیید شورای پژوهشی دانشگاه است، بی اطّلاعند؛ بنابراین، پایان نامه ها در مراحل اوّلیّه درشوراهای مختلف رد می شوند"( مشارکت کننده 6).

موانع ساختاری

منظوراز موانع ساختاری، موانع اداری ، مشکلات مالی ومشکلات اجرایی انجام پایان نامه است که مشارکت کنندگان به آن اذعان داشتند. وجود موانع اداری از جمله طولانی بودن فرآیند تصویب پایان نامه ها، مشکلات تایپ و تکثیر و مشکلات مربوط به دفاع  بود. شرکت کننده ای دراین باره بیان کرد"جلسات شورای گروه و شورای پژوهشی دیربه دیر تشکیل می شد و توهرجلسه فقط تعداد محدودی پایان نامه مطرح می شدو بنابراین چندین ماه طول کشید تا پایان نامه  من تو شورا مطرح شدو این واقعا" وقت گیر و زمانبربود"( مشارکت کننده 15).

مشکلات مربوط به تایپ و تکثیرپایان نامه ها ازموانع اداری دیگر بود. شرکت کننده ای بیان داشت " بخشی توی دانشکده وجود نداره که پایان نامه های مارو تایپ کنه یا اگه وظیفه خودمونه اصول نگارش صحیح را بهمون یاد بدن ... من پایان نامه ام رو با چندین برابر قیمت به مراکز خصوصی دادم که به اصطلاحات پزشکی وارد نبود و پایان نامه ام را پرازغلط تایپ کرده بود و من مجبور شدم چندین بار این مسافت طولانی رو طی کنم و برای تایپ مجدد، وقتم واقعاً تلف شد"(مشارکت کننده 17). درمورد مشکلات مربوط به دفاع  مصاحبه شونده ای بیان داشت" برای گرفتن وقت دفاع دچار دردسر شدم . مسؤل پایان نامه هارو به سختی می­شد پیدا کرد وگرفتن نوبت دفاع و هماهنگی همزمان با برنامه های  استاد راهنما ، مشاور وداور خیلی مشکل بود"( مشارکت کننده 7).

به عقیده‌ی دانشجویان حمایت مالی مناسب از دانشجویان درخصوص تهیه‌ی پایان نامه صورت نگرفته است و سقف درنظر گرفته شده برای پایان نامه ها بسیار ناچیز است. از طرفی  کمبود بودجه برای انجام پایان نامه وکندی روند پرداخت‌ها، باعث ایجاد اختلال درروند انجام پایان نامه ها می‌شود. درخصوص ناکافی بودن هزینه موادّ مصرفی و آزمایش‌های پایان نامه مشارکت کننده ای بیان می­کند"   از نظر مالی اصلاً حمایت نشدم من نزدیک به یک میلیون تومان خرج آزمایش و مواد مصرفی  کردم و فقط 100 هزار تومان بهم دادن واین باعث دلسردیم شد"( مشارکت کننده 2)."

مشکلات اجرایی پایان نامه شامل تهیّه‌ی دارو  و وسایل مصرفی، عدم همکاری بیماران و پراکندگی نمونه ها و عدم همخوانی محیط پژوهش با راند دانشجویان و عدم همکاری برخی مراکز و سازمان‌ها بود. مصاحبه شونده ای بیان نمود " تهیه دارو برام خیلی سخت بود . مراحل پودر کردن دارو خیلی مشکل بود باید قرص هامو پودر می کردم ویکی یکی می کشیدم و برای همینم پیدا کردن ترازوی دیجیتالی خیلی سخت بود و زمان پایان نامه من به درازا کشید"( مشارکت کننده 14).

مصاحبه شونده دیگری بیان نمود "برای اجرای آموزش در گروه مداخله ام نیاز به ویدئو پروژکتور داشتم که هیچ متولّی در دانشگاه نداشت و سمعی بصری در اختیارم قرار نداد. به همین دلایل مجبور شدم ساعات آموزشی گروهم را به وقت‌هایی موکول کنم که در بیمارستان یا دانشگاه کلاس برگزار نمیشه تا از محیط کلاس‌های دانشگاهی استفاده کنم. این مساله باعث ریزش نمونه هام شدند که استرس زیادی کشیدم". (مشارکت کننده 11).

درمورد عدم همکاری بیماران  مصاحبه شونده ای بیان نمود" واسه جمع کردن کیس هام مجبور شدم برم توی آبدارخانه مطب استاد راهنمام .  مریضاوقتی می دیدن جای درست و حسابی ندارم فکر می کردن کارم الکیه و به درد نمی خوره واسه همینم باهام همکاری نمی کردن تازه اونایی هم که همکاری می کردن برای پی گیری ها دیگه نمی اومدن".( مشارکت کننده 20).

در مورد در دسترس نبودن نمونه‌ها مصاحبه شونده ای بیان نمود: " بعضی از عناوینی که مورد علاقه استادان ما هست و در دنیا هم اعلام شده نیاز به پژوهش بیشتر داره متاسفانه نمونه هاش علاوه بر اینکه کم هم نیستند ولی در دسترس نیستند. ما هم که اینقدر وقت نداریم بگردیدم دنبال نمونه ها تازه اگه باهامون همکاری کنن. برا انجام کارهای مداخله‌ای تهیه کیت های آزمایشگاهی و داروها کار خیلی زمان بر و سختیه. البته اگه پایان نامه نباشه و یه کار تحقیقاتی برای کسی باشه که زمان براش مهم نیست خیلی انجام اون پژوهش ها ارزشمنده و همین موارد باعث میشه ارزش کار پژوهشی در پایان نامه های ما پایین بیاد".

منظور از موانع نیروی انسانی سرپرستی پایان نامه‌ها، فقدان انگیزه و کمبود وقت است که براساس تجارب مشارکت کنندگان، فرآیند انجام پایان نامه را دچار مشکل نموده است. موانع مربوط به سرپرستی شامل : محدودیّت و سقف عهده داری  پایان نامه‌ها ، دردسترس نبودن استاد راهنما، عدم ایجاد ارتباط حرفه ای وعدم دریافت راهنمایی های مفید از استاد راهنما بود ."استادراهنمای من اصلاًدرجریان مشکلات من نبود و از من حمایت نکرد. ....استرس زیادی داشتم چون اوّلین تجربه کار پژوهشی من بود و از اینکه حامی نداشتم خیلی نگران بودم که چطور دفاع کنم؟ "(مشارکت کننده 13).

فقدان انگیزه  مربوط به کمبود موارد انگیزشی بود که سبب  طولانی شدن فرآیند پایان نامه وتأخیر در دفاع دانشجویان گردیده بود. ازجمله این موارد می‌توان به نهادینه نبودن تحقیقات در دانشگاه‌ها، کاربردی نبودن پایان نامه ها در بیرون از دانشگاه، نداشتن اعتماد به نفس، عدم حمایت معنوی از سوی دانشگاه و استادان راهنما اشاره نمود. دراین خصوص مشارکت کننده ای اذعان داشت "برخلاف دوره کارشناسی ارشد به دکترا که پایان نامه و کارهای تحقیقاتی درروند پذیرش دانشجو مؤثّره،  پایان نامه های دانشجویان پزشکی عمومی با اینکه خیلی مهمه و زحمت زیادی داره ولی امتیاز چندانی برای آینده شغلی نداره بنابراین  انگیزه و علاقه ای باقی نمی مونه"( مشارکت کننده 19). بنا به اظهار مشارکت کنندگان درمورد استادان راهنما نیز، پایان نامه های دکترای عمومی امتیاز مادی و معنوی کمی برای آنان داشته است که مقاله پژوهشی حاصل از پایان نامه بالاترین امتیاز آن محسوب میشه درنتیجه استادان رغبت زیادی برای این امر از خود نشان نمی­دهند.

کمبود وقت استادان راهنما و دانشجویان از جمله موانع نیروی انسانی  بیان گردید. به عقیده‌ی مشارکت کنندگان اکثر استادان راهنما درگیر آموزش، مطب و بیمارستان بودند و عملاً فرصتی برای اختصاص دادن به دانشجویان ندارند. مشارکت کننده ای اظهار داشت" استادراهنمایی که من دوست داشتم باهاش موضوع پایان نامه ام روبردارم درگیر مطب و بیمارستان و جراحی بود و به خاطر مشغله زیادش حاضر نشد با من همکاری کنه ". از دیدگاه مشارکت کنندگان وقت انجام پایان نامه بسیار محدود و کم است و دانشجویان به لحاظ مشغله زیاد در انتهای دوران دانشجویی وقت کافی برای پروسه‌ی طولانی و زما‌‌ن‌بر پایان نامه را ندارند. مصاحبه شونده ای بیان داشت " ما با کمبود شدید وقت مواجهیم ... کشیک‌های طولانی تو بیمارستان، درس های حجیم و سنگین سال آخر عملاًهیچ وقتی رو برامون باقی نمیذاره" (مشارکت کننده 18).

بحث

طبقات اصلی استخراج شده از داده­ها موانع آموزشی، موانع ساختاری و موانع نیروی انسانی به عنوان چالش­های انجام پایان­نامه دکترای عمومی بود و نقص آموزش، استراتژی آموزشی، موانع اداری، مالی، اجرایی، سرپرستی پایان­نامه، فقدان انگیزه و کمبود وقت به عنوان زیرطبقات استخراج گردید.

مشارکت کنندگان درتحقیق حاضر به فقدان آموزش  و مناسب نبودن شرایط آموزشی – علمی  به عنوان موانع بازدارنده انجام پایان نامه اشاره نمودند. نتایج مطالعه‌ی حاضر نشان می دهد اکثر دانشجویان اطّلاعات خود را در مورد این واحد درسی کافی ندانستند ودیدگاه روشن و واضحی ازگذراندن پایان نامه نداشتند. همچنین آنان اذعان داشتند که انجام پایان نامه به صورت آکادمیک به آنان آموزش داده نشده بود. نتایج بررسی حاضر نشان داد دانشجویان تمایل به فراگیری و کسب اطّلاعات بیشتر در قالب واحد درسی برای آشنایی بیشتر با اصول نگارش و تدوین پایان نامه و مقالات را دارند . برخی مطالعات نشان داده اند که گذراندن یک دوره‌ی آموزشی درمورد مهارت‌های تحقیق توانسته است دانش و یا عملکرد مثبتی رادرپی داشته باشد(12- 11). واین معتقد است دانشجویان باید از تمام جهات تحقیق از قبیل مفهوم مطالعه و شناسایی ارتباط فرضیّه‌ها جهت توسعه‌ی مداخلات درمانی و انتخاب روش های اندازه گیری و تفسیر نتایج آگاهی داشته و آموزش ببینند(13). فلینت  و همکاران نشان داده­اند، برای درگیر نمودن دستیاران درفرآیند تحقیق، نخست باید آن‌ها را درزمینه‌ی تحقیقات بالینی آموزش داد (14). بنابراین، درهمین راستا برگزاری جلسات آموزشی جهت بیان اهداف پایان نامه و نگارش پایان نامه وروش تحقیق برای دانشجویان ضروری به نظر می رسد.

موانع ساختاری، بورکراسی و کاغذ بازی‌های بی‌مورد، پروسه‌ی طولانی و وقت گیر تصویب طرح‌ها،  به‌عنوان عوامل بازدارنده‌ی انجام فرآیند پایان نامه تبیین گردید. به عقیده‌ی مشارکت کنندگان تصویب پایان نامه‌ها مراحل اداری طولانی و رفت و آمدهای پی درپی  دانشجویان را خسته و دلزده می‌کند. در پژوهش چنگیز و همکاران نیز قابل توجّه ترین مشکلات درروند اجرای پایان نامه ، تصویب آن درگروه و حوزه‌ی معاونت پژوهشی بوده است (6). عدّه ای از پژوهشگران برای رفع این نقیصه انجام یک پالایش درونی در بخش‌های مالی و اداری معاونت های پژوهشی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی را ضروری دانسته­اند (15). همچنین پژوهشگران نبود باورهای عمیق در مدیریّت اداری مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها نسبت به اهمیّت تحقیق و یافته‌های علمی، حاکمیّت فرهنگ اداری ایستا و حضور نقش آفرین عناصر کوتاه بین و تنگ نظر در این محیط ها را از تنگناها ی پژوهش دانسته اند(16). به هرحال با وجود چنین مشکلاتی، پیشنهاد می‌شود معاونت آموزش و تحقیقات و برنامه ریزان آموزشی دانشگاه توجّه ویژه به این امرکند و تسهیلات بیشتری جهت تصویب پایان نامه‌ها ایجاد نماید و با تفویض اختیار پایان نامه به شورای گروه این معضل را حل نمایند.

مشکلات مالی یکی دیگر از موانع ساختاری در انجام پایان نامه­ی دوره­ی پزشکی عمومی است. کمبود بودجه و وضعیّت اقتصادی و مالی دانشگاه‍ها تأثیر مستقیم برروی کیفیّت و کمیّت پایان نامه های پزشکی عمومی داشته است. از دیدگاه مشارکت کنندگان کمبود بودجه سبب می‌شود پایان نامه های ارزان‌تر و با کیفیّت پایین‌تر از علاقه‌ی دانشجویان تأیید و تصویب شود. درنتیجه موضوعات مداخله‌ای باارزش از لیست پایان نامه‌ها حذف می‌شود. به عقیده مشارکت کنندگان انتخاب موضوع بنابر میل و خواسته دانشجو نیست. زیرا، امکانات و بودجه این فرصت را در اختیار دانشجو قرار نمی‌دهد. انتظار از دانشجویان برای انجام تحقیقات برتر بدون بسترسازی و فراهم آوردن بودجه‌ی مناسب امکان پذیر نیست و به اتلاف وقت و منابع مالی منجر می‌شود.چنگیز و همکاران نیز در مطالعه خود به تأمین بودجه‌ی مناسب جهت انجام پایان نامه دانشجویان دکترای عمومی اشاره نمودند(6). دولتی بودن اعتبارات پژوهشی دردانشگاه‌ها موجب شده است تا بخش عظیمی از آن به هدربرود و محقّقان ازامنیّت مالی  برخوردار نباشند(4).

مشکلات اجرایی از زیرشاخه‌های مربوط به موانع ساختاری استخراج شده از مصاحبه با مشارکت کنندگان دراین مطالعه است. در دسترس نبودن نمونه‌ها،  پیگیری بیماران بعد از مداخله، عدم همکاری بیماران با دانشجو، هماهنگ نبودن راند بخش‌ها با محیط پژوهش، تهیه دارو و جمع آوری اطّلاعات از مشکلات عمده‌ی اجرایی محسوب شدند. وجود مشکلات اجرایی گاه باعث ایجاد فاصله بزرگ بین واقعیّت موجود و نتایج تحقیق و داده های پرت خواهد شدکه روند انجام پایان‌نامه را طولانی و دانشجویان را از ادامه‌ی کار ناامید می‌کند و سبب دلسردی آنان خواهد شد. موانع اجرایی متعدّد سبب می‌شود دانشجویان به پایان نامه‌های سبک‌تر، راحت‌ترو باحجم نمونه‌ی کم رو آورد و یا با به هم ربط دادن داده های ساختگی سریع‌تر کارشان راپایان دهند (6). عدم همکاری سازمان‌ها با دانشگاه و دانشجویان برای تحقیق و نگارش پایان نامه رشته ی پزشکی ، در سایر مطالعات انجام شده نیز ذکر گردیده است. این موضوع درراستای مطالعه‍ی حاضر می باشد( 17 و 8).

موانع نیروی انسانی درون مایه‌ی بعدی است که از مصاحبه با مشارکت کنندگان پدیدار گردید. سرپرستی پایان نامه یکی از عوامل مهم وتأثیر گذار در فرآیند انجام پایان نامه و مهم‌ترین روش برای ایجاد یک قرارداد یادگیری بین دانشجویان و استادان راهنما محسوب می‌شود. دانشجویان عدم دسترسی به استادان راهنما و مشاور آمار، عدم دریافت راهنمایی‌های لازم ازسوی استادان راهنما،  عدم حمایت کافی از دانشجویان و عدم ایجاد ارتباط حرفه‌ای بین استادان راهنما و دانشجویان را ازجمله موانع تبیین شده سرپرستی بیان نمودند. به عقیده‌ی مشارکت کنندگان استاد راهنما نقش کلیدی درپیشبرد، هدایت و اجرای تحقیق، تهیّه‌ی گزارش نهایی، آمادگی دانشجو برای دفاع و استخراج مقاله از پایان نامه دارد. مشغله‌ی زیاد و عدم دسترسی آسان به استادان راهنمایکی از موانع مربوط به سرپرستی بود. رادافشار و همکاران نیز در تحقیق خود به نحوه‌ی همکاری و دسترسی آسان به استاد راهنما، به‌عنوان یکی ازعوامل مهم فرآیند انجام پایان نامه اشاره داشتند(18). برخی ازمشارکت کنندگان به عدم مهارت پژوهشی کافی استاد راهنما اشاره داشتند. این امر تأثیرمستقیم روی عملکرد دانشجویان دارد. نخستین شرط راهنمایی اثر آن است که استاد راهنما خود واجد مهارت های لازم پژوهشی باشد. مدیریّت خوب مستلزم چیزی بیش ازارجاع دادن دانشجویان به منابع تخصّصی است (21).استادان راهنما در فعّالیّت‌های پژوهشی دانشجویان نقش انگیزش‌گر را ایفا می‌کنند و با ارتقای توانایی علمی آنان، روحیه‌ی پژوهشگری و تحقیق دانشجویان نیز تقویت می‌شود (4).

فقدان انگیزه ازموانع نیروی انسانی استخراج شده از مصاحبه در مطالعه‌ی حاضر بود. اغلب دانشجویان اذعان داشتند تحقیقات انجام شده درایران کاربردی نیست و نتایج پایان نامه‌ی آنان درصورت عدم چاپ بلا استفاده خواهد ماند. علاوه براین به عقیده‌ی آنان پایان نامه تأثیر چندانی درآینده‌ی شغلی و علمی آنان ندارد و به شمار نمی آید. هم‌چنین به عقیده‌ی دانشجویان راهنمایی پایان نامه‌ها  هیچ‌گونه امتیازی مادی و یا معنوی برای استادان راهنما ندار. لذا، آنان نسبت به این امر بی رغبت هستند. به نظر می‌رسد این ایده‌ی مشارکت کنندگان ازآن جا ناشی می شود که آنان از اهمیّت تحقیق و تأثیر آن در افزایش مهارت های ذهنی، تجربی و بالینی و مطرح شدن درمحافل علمی بی اطّلاعند. به عبارتی دیگر بی‌میلی دانشجویان ناشی از عدم درک اهمیّت تحقیق است. برای درگیر نمودن دستیاران درفرآیند تحقیق باید برای آنان مزایایی از قبیل فرصت‌های شغلی یا جوایز تحقیقاتی درنظر گرفته شود(14). چنگیز و همکاران نیز درمطالعه خود درخصوص مشکلات روند انجام پایان نامه های دکترای عمومی ازدیدگاه استادان راهنما به پایین بودن انگیزه‌ی استادان راهنما و دانشجویان به‌عنوان مانع بازدارنده‌ی فرآیند پایان نامه اشاره نمودند(6). در مطالعه­­ی کوهینگ نشان داده شده است، علّت ترک پایان‌نامه‌های دانشجویان پزشکی آلمان را عدم پیشرفت درکار، نبود تجربیات موفّقیّت آمیز و اطّلاعات جالب برای ادامه تحقیقات بیان نمودند(20).

کمبود وقت از موانع فرعی نیروی انسانی تبیین گردید. با توجّه به این‌که تهیّه‌ی پایان نامه آخرین بخش دوره دکترای پزشکی است؛ اکثر دانشجویان دراین زمینه با کمبود وقت مواجه می شوند. قابل ذکر است که دانشجویان پزشکی ایران پس از طی 7 سال دوره‌ی آموزشی، مایلند که آخرین وظایف آموزشی خویش را هرچه زودتر به پایان برسانند و شاید ناکافی بودن وقت از همین معضل ریشه می‌گیرد(6). در مطالعه‌ای بوکلی در آلمان دوسوم فارغ التحصیلان بیان کردند فعّالیّت‌های مربوط به پایان نامه‌ی دوره‌ی تحصیلی آن‌هارا طولانی نکرده است (21)؛ ولی، درمطالعه ی پابست دانشجویان نیازمند اضافه نمودن یک ترم برای اتمام پایان‌نامه بودند(22). درپژوهش دیگری دانشجویان پزشکی پایان‌نامه را بخشی ویژه از مطالعات پزشکی برشمردند که نیازمند زمان بیشتری است (23). به نظر می‌رسد اگر به ازای ساعت‌های واحد پایان نامه درهفته از وقت کشیک‌ها و راندهای دانشجویان پزشکی کاسته گردد تا بتوانند این ساعت‌ها را درآزمایشگاه یا مراکز دیگر به کار پایان‌نامه اختصاص دهند این مسأله تا حدودی رفع گردد.

ازمحدودیّت‌های مطالعه‌ی حاضر می توان به این نکته اشاره کرد که به دلیل آن که رفتار سازمانی مرتباً درحال تغییر است به نظر می رسد ممکن است کدهای دیگری درخصوص سؤال پژوهش وجود داشته باشند که پژوهشگران آن‌ها را طی مصاحبه از مشارکت کنندگان استخراج نکرده باشند.

نتیجه­گیری

در این پژوهش موانع آموزشی، موانع ساختاری و موانع نیروی انسانی از مهم‌ترین چالش­های انجام پایان نامه دکترای عمومی محسوب گردید. با توجّه به اهمیّت پایان نامه‌های دانشجویی دکترای عمومی به‌عنوان بخشی از محور تحقیقات کشور، راه‌کارهایی مؤثّر نظیرآموزش تئوری اهداف و نگارش پایان‌نامه، برگزاری سمینارها و کنگره های علمی و آموزشی مناسب،  کوتاه نمودن پروسه‌ی تصویب پایان نامه‌ها، افزایش بودجه‌ی پایان نامه و اختصاص دادن زمان مناسب برای انجام پایان نامه و برگزاری کارگاه‌های روش تحقیق و مقاله نویسی برای دانشجویان و استادان راهنما و اختصاص امتیازات مادّی به استادان راهنما جهت تعدیل این موانع توصیّه می­گردد.

تقدیر و تشکر

این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی مصوّب با شماره 860  است. هزینه‌ی آن توسّط معاونت آموزش و تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی اراک پرداخت شد. نویسندگان این مقاله برخود واجب می دانند از اعضای محترم شورای پژوهشی و اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و همچنین  فارغ التحصیلان رشته‌ی  پزشکی  مقطع عمومی دانشگاه علوم پزشکی اراک که صمیمانه ما را دراین پژوهش یاری نمودند، تشکرو قدردانی نمایند.

References

1. Makkizadeh F. Citation analysis of geography theses at Tehran, tarbiat modarres and yazd universities. Ketab J. 2008; 76: 135-43. [Persian]
2. 2-Lundgren SM, Halvarsoon M. Students expectations, concerns and comprehensions when writing theses as part of their education. Nurse Educ Today. 2009;29(5):527-32.
3. 3-Siemens DR, Punnes S, Wong J, Kanji N. A survey on the attitudes towards research in Medical School. BMC Med Educ. 2010;22(10):4.
4. 4- Dehghani G, Yamani Douzi Sorkhabi M. Students’ Satisfaction of Thesis Conducting Process and its Related Factors, Tabriz University of medical sciences. Strides Dev Med Educ. 2009; 6 (1) :1-9. [Persian]
5. 5-Marsh HW, Rowe KJ, Martin A. PhD students’evaluations
6. of research supervision: Issues,complexities, and challenges in a nationwide Australian experiment in benchmarking Universities. J High Educ. 2002; 73 (3): 313-48.
7. 6-Changiz T, Adibi P, Hosseini M, Toutounchi M. Viewpoints of supervisors about the problems in the process of dissertations for general medicine program; Isfahan University of Medical Sciences. Iranian Journal of Medical Education. 2003; 3(1): 23-33.[ Persian]
8. 7-Ayatollahi J, Mirshamsi MH, Hoseini zade M. View points of supervisors   about the process of dissert ations for general medicine program; Shahid Sadoughi Yazd  University of  Medical  Sciences. The journal of medical education & development center. 2007; 2(1): 1-7.[ Persian]
9. 8-Polit FD, Beck TCH. Essentials of nursing research : Methods, appraisal , and utilization. 6^th ed. Philadelphia, Lippincott, Williams & Wilkins, 2006.
10. 9-Burns N, Grove SK. Understanding Nursing Research: Building an Evidence-Based Practice. 5th ed. Philadelphia, WB Saunders, 2010.
11. 10- Streubert-Speziale HJ. Designing data generation and management strategies. In: Streubert-Speziale HJ, Carpenter DR, editors. Qualitative research in nursing: Advancing the humanistic imperative. 4. Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins. 2007: 35–56.
12. 11-  Jootun D, McGhee G, Marland GR. Reflexivity: Promoting rigour in qualitative research. Nurs Stand. 2009;23(23):42–6.
13. 12- Behzadi H, Davarpanah MR. Factors Influencing Graduate Students Research Experience in Ferdosi University of Mashhad. Studies in Education & Psychology. 2009;  10(2): 227-50. [Persian]
14. 13-Wayne PM, Hammerschlag R, Savetsky-German J, Chapman TF. Attitudes and interests toward research among students at two colleges of acupuncture and Orental medicine. Explore(NY). 2010;6(1):22-8.
15. 14- Flint JH, Jahangir AA, Browner BD, Mehta S. The value of mentorship in orthopaedic surgery resident education: the residents' perspective. J Bone Joint Surg Am. 2009;91(4):1017-22.
16. 15-Sereshti M, Parvin N, Bozorgzad M, Imani R. Barriers of Research performances in the View of Nurses and Midwives of Shahr-e-Kord 's Hospitals. J Ilam Univ Med Sci; 2007; 15(2): 7-13. [Persian]
17. 16- Mahjub H, Koorki M, Sheikh N. A Comparative Study of Factors Affecting Reluctance to Scientific Writing from The Viewpoints of Basic and Clinical Sciences Faculty Members in Hamedan University of Medical Sciences in 2006. Iran J Med Educ. 2008; 8 (1) :158-63. [Persian]
18. 17- Rezaeian M, Salem Z, Dehghan S, Sayadi AR, Iranmanesh F , Ahmadi MH. A Critical appraisal of the submitted theses by medical students of Rafsanjan Medical School during 1993-2003. Strides in Development of Medical Education. 2005 ;2(2): 72-9. [Persian]
19. 18-Radafshar G, Sobhani AR, Sadegh F. Survey the attitudes towards thesis writing process among Students of Guilan University of Medical Sciences. J Guilan Univ Med Sci. 2010;19(74): 86-97. [ Persian]
20. 19-Brown G, Atkins M. Effective teaching in higher education.4^st Ed. London; Methuen,2004:120.
21. 20- Kuhnigk O, Böthern AM, Reimer J, Schäfer I, Biegler A, Jueptner M, Gelderblom M, Harendza S. Benefits and pitfalls of scientific research during undergraduate medical education. GMS Z Med Ausbild. 2010; 27(5(.
22. 21- Rau T, Plener P, Kliemann A, Fegert JM, Allroggen M. Suicidality among medical students - a practical guide for staff members in medical schools. GMS Z Med Ausbild. 2013; 30(4).
23. Buckley S, Coleman J, Davison I, Khan KS, Zamora J, Malick S, et al. The educational effects of portfolios on undergraduate student learning: a Best Evidence Medical Education (BEME) systematic review. BEME Guide No. 11. Med Teach. 2009; 31(4):282-98.
24. 23- Pabst R, Park DH, Paulmann V. [The German academic degree "Dr. med." is better than its reputation. Results of a questionnaire of doctoral students]. Dtsch Med Wochenschr. 2012; 137(45):2311-5.

Exploring Present Challenges in Performing General Practitioner Dissertation: (From the View of GP Graduates – A Qualitative Study)

Mahbobeh Khorsandi.,

Associate Professor, PhD in Health Education, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran

*Farzaneh Jahani.,

B. Sc, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran

Katayoon Vakilian.,

Assistant Professor, PhD in Reproductive Health, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran

Hajar Sadeghi

MSc in Nursing Education, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran